Παρεμβάσεις

Σημειώσεις για τους μετασχηματισμούς του Σύγχρονου Κράτους (με αφορμή το παράδειγμα της Ελλάδας)

Του  Σπύρου Σακελλαρόπουλου

        Οι πρόσφατες εξελίξεις που συμβαίνουν στη χώρα μας με την εφαρμογή του Μνημονίου και του Μεσοπρόθεσμου προγράματος αποτελούν το υπόδειγμα το οποίο θα τείνει να εφαρμοστεί, σε γενικές γραμμές, στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο. Είναι προφανές πως στον περιορισμένο χώρο του παρόντος άρθρου δε μπορούμε να αναπτύξουμε το θέμα διεξοδικά, είναι, ωστόσο, εφικτό το να σκιαγραφηθούν ορισμένες βασικές πλευρές του φαινομένου.

1.      Η παγκόσμια οικονομική κρίση

Οποιαδήποτε αναφορά στις αλλαγές στο κράτος δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συσχέτισή τους με τη βαθιά κρίση που έχει εισέλθει το καπιταλιστικό σύστημα τα τελευταία χρόνια. Πολύ περιγραμματικά θα αναφέρουμε πως η κρίση του 1973 έγινε αντικείμενο διαχείρισης μέσω δύο κεντρικών πολιτικών: αφενός της υιοθέτησης του νεοφιλελεύθερου μοντέλου συσσώρευσης (που εμπεριείχε την αέναη λιτότητα, τις ιδιωτικοποιήσεις, την εφαρμογή των ευέλικτων εργασιακών σχέσεων) και αφετέρου την αύξηση των δημόσιων δαπανών μέσω της συνεχούς προσφυγής στο δημόσιο δανεισμό. Ας σταθούμε λίγο στο δεύτερο γιατί συνήθως δε τονίζεται η σημασία του στις διάφορες αναλύσεις. Το Κράτος κάθε χρόνο πραγματοποιεί έναν όγκο δαπανών που στην  ουσία δεν είναι παρά αγορές καπιταλιστικών αγαθών και υπηρεσιών από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Όσο μεγαλύτερες είναι αυτές τόσο περισσότερος είναι και όγκος των συναλλαγών με τον ιδιωτικό τομέα και κατά συνέπεια τόσο μεγαλύτερα και τα κέρδη των καπιταλιστών. Η δημιουργία ελλειμμάτων λόγω της μεγέθυνσης των κρατικών δαπανών καλύφθηκε από την αύξηση του δημόσιου δανεισμού- πρακτική που οδήγησε στην ενδυνάμωση του ρόλου του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου στον αστικό συνασπισμό εξουσίας.

Με αυτή τη στρατηγική έγινε δυνατό να ανορθωθούν τα ποσοστά κερδοφορίας, να δημιουργηθούν  νέοι χώροι κεφαλαιακής αξιοποίησης. Το ζήτημα είναι πως παρά το επιτυχημένο αυτής προσπάθειας δε έγινε ποτέ εφικτό τα επίπεδα της κερδοφορίας να φτάσουν αυτά της προ 1973 περιόδου. Το αποτέλεσμα ήταν όταν η συγκεκριμένη στρατηγική να φτάσει στα όριά της (οι λόγοι είναι πολλοί, χαρακτηριστικά αναφέρουμε την ένταση του ανταγωνισμού με την ανάδυση της Κίνας και της Ινδίας, τις αντιφάσεις που δημιούργησε η προσπάθεια ενσωμάτωσης στο καπιταλιστικό σύστημα των πρώην σοσιαλιστικών χωρών, την ύφεση στις ΗΠΑ, το πρόβλημα ανταγωνιστικότητας που δημιούργησε η υιοθέτηση του ευρώ για τις ευρωπαϊκές οικονομίες) και να καταστεί αναγκαία η αλλαγή υποδείγματος κεφαλαιακής συσσώρευσης δεδομένου ότι στο ενδιάμεσο είχε αρχίσει η μείωση της κεφαλαιακής κερδοφορίας.

Το νέο υπόδειγμα δεν μπορούσε να βασιστεί ούτε σε μια ραγδαία αύξηση των κερδών λόγω  μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης ούτε σε μια καινούρια μορφή οργάνωσης της παραγωγής (όπως πχ ήταν ο φορντισμός). Αυτό που έμενε ήταν να επιχειρηθεί ήταν η δημιουργία ενός πλαισίου που θα λειτουργούσε υπέρ μιας ραγδαίας μεταφοράς πλούτου από την εργασίας προς το κεφάλαιο.

2.      Η Ελληνική κρίση

Η ελληνική κρίση ήρθε ως αποτέλεσμα της διαπλοκής της παγκόσμιας κρίσης με την εξάντληση του μεταπολεμικού ελληνικού μοντέλου ενσωμάτωσης στο διεθνή καταμερισμό εργασίας. Ενός μοντέλου που βασιζόταν στις κατασκευές, στη ναυτιλία, τον τουρισμό, την παραγωγή προϊόντων χαμηλής προστιθέμενης αξίας, την ανάπτυξη του τραπεζικού κεφαλαίου, το χαμηλό εργατικό κόστος και, από το 1990 και έπειτα, την υπερεκμετάλλευση των ξένων εργατών. Η είσοδος της χώρας στο Ευρώ, η ολοκλήρωση μιας σειράς μεγάλων έργων, οι επιπτώσεις της ύφεσης στον εφοπλισμό ανέδειξαν τα όρια που είχε μια συγκεκριμένη μορφή καπιταλιστικής ανάπτυξης. Το ακριβό ευρώ έπληξε τον τουρισμό, τα ελληνικά προϊόντα δυσκολεύονταν να ανταγωνιστούν τα αντίστοιχα των πιο αναπτυγμένων ευρωπαϊκών καπιταλισμών, δεν επαρκούσε η πολιτική της αέναης λιτότητας, ο εφοπλισμός γνώρισε ύφεση, ο κατασκευαστικός τομέας έδειξε τα όριά του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο βγήκε στην επιφάνεια η κρίσης χρέους και δημόσιου ελλείμματος ακριβώς γιατί υπήρξε μεγάλη πτώση του ΑΕΠ η οποία συμπαρέσυρε  το χρέος και το έλλειμμα.

Σε αυτό το σημείο παρουσιάστηκε για τις πιο ισχυρές μερίδες του ξένου και του ελληνικού κεφαλαίου ένας κίνδυνος και μια ευκαιρία.  Ο κίνδυνος ήταν η ασύντακτη χρεωκοπία της Ελλάδας με απρόβλεπτες  συνέπειες για τη διεθνή οικονομία, και ιδιαίτερα για τη ζώνη του ευρώ αλλά και για όσα καπιταλιστικά συγκροτήματα ήταν εκτεθειμένα στα ελληνικά ομόλογα. Η ευκαιρία ήταν να εφαρμοστεί μια πολιτική μεταφοράς τεράστιας μάζας πλούτου από την εργασία στο κεφάλαιο και να κερδηθεί χρόνος έτσι ώστε τα μονοπωλιακά συγκροτήματα να απαλλαγούν από τα ελληνικά ομόλογα, το κόστος των οποίων, μέσω της  αγοράς τους από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, θα μετακυλίεται στους ευρωπαίους φορολογούμενους. Ένα άλλο τμήμα του χρέους θα διαγραφεί αναγκαστικά, το λεγόμενο κούρεμα, με αντάλλαγμα την παραχώρηση ελληνικών πλουτοπαραγωγικών πόρων (κοιτάσματα, έλεγχος του τραπεζικού συστήματος, «ανεξάρτητες» ζώνες οικονομικής εκμετάλλευσης) στο ευρωπαϊκό κεφάλαιο.

Για την ελληνική κοινωνία όλα τα παραπάνω θα σημαίνουν πάρα πολύ μεγάλες αλλαγές και επιστροφή σε ένα κοινωνικό και καταναλωτικό πρότυπο αρκετών δεκαετιών πίσω. Οι μισθοί θα πέσουν σε πολύ χαμηλά επίπεδα (αυτά που ακούγονται για 400 ευρώ κατώτερος μισθός ανταποκρίνονται σε αυτούς τους σχεδιασμούς), η ανεργία θα κυμαίνεται σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα έτσι ώστε να πιέζει μέσω του εφεδρικού στρατού εργασίας τη συγκράτηση του μισθολογικού κόστους, οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις θα κλείσουν και στη θέση τους θα εμφανιστούν ξένα και ελληνικά μονοπωλιακά συγκροτήματα που θα χαρακτηρίζονται από καθεστώς συγκέντρωσης και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου και θα πωλούν μιαν πληθώρα διαφορετικών προϊόντων σε πολύ χαμηλές τιμές έτσι ώστε να μπορούν να αγοράζονται από τους χαμηλόμισθους, πια, Έλληνες. Θα δημιουργηθούν «ελεύθερες» οικονομικές ζώνες, κυρίως σε τουριστικές και ακριτικές περιοχές, όπου δεν θα ισχύουν ούτε οι κατώτεροι μισθοί ούτε το εργασιακό καθεστώς που θα υπάρχει στην υπόλοιπη χώρα Επίσης η ιδιοκατοίκηση θα περιοριστεί αφού ένα ευρύ τμήμα του πληθυσμού θα αναγκαστεί να πουλήσει τα σπίτια του σε μεγάλους ομίλους real estate για να μπορέσει να πληρώσει τους υπέρογκους φόρους που έχει επιβάλει- και θα συνεχίσει να επιβάλει- η ελληνική κυβέρνηση.

3.      Οι μετασχηματισμοί στις κοινωνικές συμμαχίες

        Για να μπορέσουν τα παραπάνω να υλοποιηθούν χρειάζονται και μια από μετασχηματισμούς. Στοιχεία αυτών των μεταλλαγών έχουν αρχίσει να φαίνονται αλλά για να μπορέσει να ολοκληρωθεί το σύνολο των σχεδιασμών είναι απαραίτητες ακόμα μεγαλύτερες τροποποιήσεις.

        Ουσιαστικά αυτό που επιχειρείται, όπως ορθά έχει επισημάνει ο Στάθης Κουβελάκης (1) είναι ένας «καισαρισμός χωρίς καίσαρα». Θα συνεχίσει να υπάρχει μια μορφή κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αλλά αυτό δε θα είναι παρά ένα άδειο κέλυφος μέσα το όποιο δε θα διαμεσολαβούνται, έστω και τεθλασμένα, τα λαϊκά αιτήματα αλλά θα διαπραγματεύονται τα ενδοαστικά συμφέροντα. Τα πολιτικά κόμματα δε θα λειτουργούν ως συμπυκνωτές της κοινωνικής συναίνεσης, παύοντας να αποτελούν «κόμματα μαζών»- κόμματα συνδεδεμένα με οργανικούς δεσμούς αντιπροσώπευσης με τα λαϊκά στρώματα. Κατά συνέπεια βρισκόμαστε μπροστά σε μια αυταρχική θωράκιση του Κράτους απέναντι στον εχθρό- λαό.

Σε επίπεδο συνασπισμού εξουσίας η αλλαγή του προτύπου συσσώρευσης θα σημαίνει την εκδίωξη/ υποβάθμιση μη μονοπωλιακών μερίδων  ως αποτέλεσμα των εκκαθαριστικών λειτουργιών της κρίσης. Αντίστοιχα θα ενισχυθεί  η δύναμη των μονοπωλιακών μερίδων που θα επιβιώσουν. Σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει και το εξωγενές κεφάλαιο (αλλοδαπό αλλά και εφοπλιστικό) που θα έλθει  να εγκατασταθεί στη χώρα. Δεδομένου πως μεγάλος όγκος ξένων κεφαλαίων θα επενδυθούν λόγω των «ευκαιριών» που θα δημιουργηθούν είναι αναμενόμενο να ανατραπεί και ο συσχετισμός μεταξύ ενδογενούς και εξωγενούς κεφαλαίου. Ταυτόχρονα οι μικροαστικές τάξεις θα περιορίσουν την παρουσία τους ως τάξεις- στηρίγματα. Κι αυτό γιατί η παραδοσιακή μικροαστική τάξη θα συρρικνώνεται διαρκώς λόγω της δραστηριοποίησης των μονοπωλίων ενώ η νέα μικροαστική τάξη θα πολώνεται προς την εργατική τάξη δεδομένου πως θα μισθωτοποιείται, τα εισοδήματά της θα μειώνονται και ο ρόλος της σε μια μονοπωλιακή επιχείρηση θα γίνεται όλο και πιο εκτελεστικός.

Το παραπάνω οδηγεί σε μια αναδιάταξη τόσο στη μορφή των κοινωνικών συμμαχιών όσο και στο περιεχόμενο της αστικής ηγεμονίας και της αποσπώμενης κοινωνικής συναίνεσης. Η νέα κοινωνική συμμαχία περιλαμβάνει κυρίως αστικά στρώματα και για να μπορέσει να ηγεμονεύσει έχει ανάγκη από ένα νέο πρόταγμα που δε θα έχει κατ’ ανάγκη θετικό πρόσημο. Ένα βασικό, δομικό, στοιχείο που συγκρότησε την κοινωνική συναίνεση στον καπιταλισμό ήταν η πίστη στην αλλαγή προς το καλύτερο και η προσδοκία της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας. Αυτό πλέον αλλάζει και τίθεται στο επίπεδο των ελάχιστων προσδοκιών. Οι κυριαρχούμενοι τάξεις δεν θα ελπίζουν πια σε μια βελτίωση της ζωής τους αλλά θα συναινούν σε όποιο σχέδιο υπόσχεται τη μη χειροτέρευση.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει από αυτή την άποψη ο ρόλος των οργανικών διανοουμένων. Η θέση τους αντικειμενικά υποβαθμίζεται. Τα υλικά τους ανταλλάγματα θα είναι σαφώς περιορισμένα και γίνεται πιο δύσκολο να εκπονήσουν και να κωδικοποιήσουν ένα νέο πλαίσιο συναίνεσης (το γελοίο του πράγματος φαίνεται και σήμερα όταν μερικές γραφίδες μη διαθέτοντας πια επιχειρήματα για την «ισχυρή Ελλάδα» και την ΟΝΕ- κήπο της Εδέμ, αναφέρονται στη σημασία που έχει να γυρίσουμε στον πατρογονικό τρόπο ζωής: φασολάδα, κρέας κάθε Κυριακή, οικογενειακή θαλπωρή και περιορισμός των εξόδων από το σπίτι!).

Το ζήτημα είναι πως αυτές οι αλλαγές στις κοινωνικές συμμαχίες με την ενίσχυση του ρόλου του μονοπωλιακού κεφαλαίου, την υποβάθμιση των κομμάτων και την μεταλλαγή του περιεχομένου της κοινωνικής συναίνεσης χρειάζονται ένα αρκετά διαφορετικό τύπο καπιταλιστικού κράτους για να λειτουργήσουν. Ένα κράτος πιο αυταρχικό και θωρακισμένο απέναντι στα λαϊκά συμφέροντα και τις κοινωνικές κινητοποιήσεις.

4) Οι μεταλλαγές στο Κράτος

        Η βασική κατεύθυνση που ήδη έχει αρχίσει να γίνεται αισθητή είναι η συγκρότηση ενός αυταρχικού κρατισμού. Το πολιτικό προσωπικό θα είναι αποστειρωμένο από τις λαϊκές αντιδράσεις. Αυτό θα επιτυγχάνεται μέσω ενός συνολικού πολυεπίπεδου πλαισίου: α) Μεταβίβαση πάρα πολλών αρμοδιοτήτων σε διεθνικά όργανα (ΕΕ, ΕΚΤ, ΔΝΤ ). Οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί θα θεωρούνται αναρμόδιοι για ένα πλήθος ζητημάτων και οι βουλευτές απλώς θα επικυρώνουν τις αποφάσεις των διεθνικών οργάνων. β) περιορισμό του εκλεγμένου πολιτικού προσωπικού  (μείωση αριθμού δημάρχων, αντικατάσταση των 58 νομαρχών από 13 περιφερειάρχες, συζητούμενη μείωση του αριθμού των βουλευτών) γ) περαιτέρω αναβάθμιση του ρόλου της κυβέρνησης όπου οι βουλευτές δεν μπορούν ούτε τροποποιήσεις να κάνουν στα νομοσχέδια ενώ οι κορυφές της δημόσιας διοίκησης αποκτούν αναβαθμισμένο ρόλο κωδικοποιώντας και εξειδικεύοντας την εφαρμογή των νόμων.

Από εκεί και πέρα υπάρχουν και άλλοι πυλώνες που στηρίζουν αυτή την αυταρχική μετάλλαξη: Δημιουργείται ένα κράτος στρατηγείο το οποίο εκχωρεί ένα σημαντικό μέρος των λειτουργιών του στο ιδιωτικό κεφάλαιο (χαρακτηριστικά παραδείγματα τα ΣΔΙΤ, η συζητούμενη κατάργηση  των υπηρεσιών καθαριότητας από τους Δήμους ακόμα και δημιουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων) και σε αυτό παραμένουν μόνο οι επιτελικές δραστηριότητες χάραξης κεντρικών πολιτικών. Ταυτόχρονα έχει δημιουργηθεί ένα καθεστώς εκτάκτου ανάγκης στο οποίο οι πάσης φύσης νομοθετικές μεταρρυθμίσεις είναι επιτρεπτές και ο στόχος είναι η αναίρεση ορισμένων σταθερών και της κανονικότητας. Κανείς δε γνωρίζει τι εισοδήματα έχει γιατί κάθε λίγο και λιγάκι η κυβέρνηση αποφασίζει αναδρομικά περικοπές και φορολόγηση. Η εργασιακή μονιμότητα στο δημόσιο τείνει να εξαλειφθεί ενώ προωθείται η πλήρης εργασιακή και μισθολογική απελευθέρωση και στον ιδιωτικό τομέα. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει και το δικαικό σύστημα, αποτελώντας σε σημαντικό βαθμό εμφανή κυβερνητικό εντολοδόχο. Από την περίοδο, της σχετικής αυτονομίας του δικαστικού κλάδου όπου το Ε’ τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας απαγόρευε ως καταστροφική τη δημιουργία γηπέδου και πολυκαταστημάτων στον Ελαιώνα, βρισκόμαστε στη σημερινή εποχή  όπου το μνημόνιο κρίνεται συνταγματικό και απαγορεύεται η επιδίκαση αναδρομικών αυξήσεων λόγω της «κακής κατάστασης της οικονομίας». Τελευταίο αλλά όχι έσχατο βασική ψηφία στο μωσαικό του αυταρχικού κρατισμού αποτελεί η σκλήρυνση των κατασταλτικών μηχανισμών. Γι’ αυτό άλλωστε οι μόνοι κλάδοι που γίνονται αθρόες προσλήψεις είναι των σωμάτων ασφαλείας.

4.      Αντί επιλόγου

Προσπαθήσαμε σε γενικές γραμμές να περιγράψουμε τις αλλαγές  που η συγκεκριμένη στρατηγική του κεφαλαίου θέλει να επιβάλει  ξεκινώντας από την Ελλάδα και σε διεθνές επίπεδο. Οι αλλαγές στις κοινωνικές συμμαχίες και στην κυρίαρχη αστική πολιτική θα μετασχηματιστούν και σε αλλαγές στο εσωτερικό των μηχανισμών του Κράτους δημιουργώντας μια μορφή αυταρχικού κρατισμού. Είναι φανερό πως η ζωή για τα λαϊκά στρώματα θα γίνεται κάθε μέρα όλο και χειρότερη. Είναι εφικτή η απόκρουση αυτής της λαίλαπας με όχημα τη δημιουργία ενός Αριστερού Μετώπου σε αντικαπιταλιστική και ανατρεπτική κατεύθυνση.

(1)     Κουβελάκης Στάθης, «Ο Αγώνας συνεχίζεται αλλά πώς;» Εποχή 3/7/2011