Ενδιαφέρουσες απόψεις

Κωνσταντίνος Π. Χρήστου
Επίκουρος καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

Η κυβέρνηση και το Υπουργείο Παιδείας, μετά την αναγκαστική απόφαση για το κλείσιμο όλων των εκπαιδευτικών δομών, ανακοίνωσαν την έναρξη της εξ αποστάσεως διδασκαλίας με εφαρμογή μεθόδων σύγχρονης και ασύγχρονης διδασκαλίας. Οι ηγεσίες των πανεπιστημίων κάλεσαν το διδακτικό προσωπικό τους να προσαρμόσουν τα μαθήματα και τα εργαστήρια τους στις νέες συνθήκες μέσα στο διάστημα μιας εβδομάδας.

Όσο αναγκαίο και αν ακούγεται αυτό το μέτρο στην παρούσα συγκυρία, για να μη χαθεί το εξάμηνο, η εφαρμογή με τρόπο που να διασφαλίζει μια στοιχειώδη ποιότητα διδασκαλίας στην οποία να έχουν πρόσβαση όλοι/ες οι φοιτητές/τριές μας δεν είναι και τόσο εύκολη υπόθεση, όσο το Υπουργείο αφήνει να εννοηθεί. Όποιος έχει μια στοιχειώδη επαφή με την εκπαίδευση γνωρίζει καλά ότι εξ αποστάσεως διδασκαλία δεν σημαίνει να στέκομαι μπροστά σε μια κάμερα και να “εκπέμπω” (ζωντανά ή μαγνητοσκοπημένα) γνώση σε φοιτητές-τηλεθεατές που κοιτούν μια οθόνη και μετά απαντάνε σε ερωτήσεις και κάνουν εργασίες. Η εξ αποστάσεως διδασκαλία διέπεται από ειδικές αρχές και κανόνες και έχει συγκεκριμένα κριτήρια και προϋποθέσεις που πρέπει να ικανοποιούνται για την εφαρμογή της. Η μετατροπή ενός μαθήματος που είχε σχεδιαστεί για να γίνει δια ζώσης, δεν μπορεί έτσι απλά να μετασχηματιστεί σε ένα μάθημα που θα διεξαχθεί με εξ αποστάσεως διδασκαλία - πολύ περισσότερο αν το μάθημα είναι εργαστηριακό. Κάτι τέτοιο απαιτεί χρόνο, επιμόρφωση των διδασκόντων και συνεχή τεχνική υποστήριξη διδασκόντων/ουσών και φοιτητών/τριών.

Το ΥΠΕΠΘ, σε συνεργασία με τις διοικήσεις των Πανεπιστημίων, θα πρέπει να δημιουργήσουν άμεσα προγράμματα επιμόρφωσης για τους διδάσκοντες στη χρήση εργαλείων εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Κακώς θεωρείται δεδομένο ότι όλοι οι διδάσκοντες γνωρίζουν τη χρήση αυτών των εργαλείων και μπορούν να αντιμετωπίσουν κάθε τεχνική δυσκολία που θα προκύψει. Επίσης, η όποια εξοικείωση φοιτητών/τριών με τις νέες τεχνολογίες δεν μπορεί να θεωρείται ικανή συνθήκη για τη χρήση των παιδαγωγικών εργαλείων με τρόπο που να ενισχύει την διαδικασία της μάθησης, αν δεν έχουν διδαχθεί πώς γίνεται αυτό. Καμία συντονισμένη πρωτοβουλία επιμόρφωσης και υποστήριξης των διδασκόντων προς αυτή την κατεύθυνση δεν έχει ανακοινωθεί μέχρι στιγμής και καμιά ειδική πρόβλεψη δεν υπάρχει για διασφάλιση της συμμετοχής ατόμων με αναπηρίες (όπως άτομα με προβλήματα στην όραση, στην ακοή, ή στην κίνηση) στην εξ αποστάσεως διδασκαλία.

Αντίθετα, τις τελευταίες δύο εβδομάδες το ΥΠΕΠΘ κάνει εξαγγελίες καλώντας τους διδάσκοντες να μετασχηματίσουν άμεσα τα μαθήματά τους σε μαθήματα εξ αποστάσεως διδασκαλίας, χωρίς να έχει προβεί σε καμία ανακοίνωση για επιμόρφωσή τους σε τέτοια ζητήματα, ούτε για πρόσληψη ειδικού διοικητικού προσωπικού που θα προσφέρει την απαραίτητη υλικοτεχνική υποστήριξη. Ίσως το κρατικό σχέδιο είναι να κάνει στην παιδεία ό,τι κάνει ήδη στον ακόμα πιο ευαίσθητο χώρο - ειδικά αυτή την εποχή – της υγείας. Χωρίς να κάνει καμία νέα πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού να εξαναγκάσει το ήδη υπάρχον προσωπικό να εργαστεί πιο εντατικά για να δημιουργήσει νέο διδακτικό υλικό, να μάθει μόνο του να το ανεβάζει στις ηλεκτρονικές πλατφόρμες, να λύνει ό,τι τεχνικό πρόβλημα προκύπτει, να βοηθάει τους φοιτητές/τριες να μάθουν να το χρησιμοποιούν και μετά να βαθμολογεί και να ανατροφοδοτεί μαζικές απαντήσεις και εργασίες που θα έρχονται στην πλατφόρμα. Κι όλα αυτά με ελάχιστη τεχνική υποστήριξη, που συχνά προσφέρεται από συμβασιούχους και εξωτερικούς συνεργάτες του πανεπιστημίου ή από εργαζόμενους με προσωρινές και ελαστικές σχέσεις εργασίας, συχνά απλήρωτους για μήνες. Αυτό το προσωπικό θα κληθεί σε αυτές τις έκτακτες ανάγκες να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό σύνολο από το υστέρημά του σε χρόνο και ενέργεια, αναλαμβάνοντας έτσι την προσωπική και θεσμική τους ευθύνη, όταν το επίσημο κράτος δεν ανέλαβε τη δική του ευθύνη και δεν έκανε τα  βασικά προς αυτή την κατεύθυνση, όπως πρόσληψη μόνιμου εξειδικευμένου διδακτικού και διοικητικού προσωπικού για τα ήδη αποψιλωμένα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, επιμόρφωση του υπάρχοντος προσωπικού, προμήθεια τεχνολογικού εξοπλισμού και διάθεσή του στους φοιτητές/τριες και εργαζόμενους/ες για την κάλυψη των αναγκών της εξ αποστάσεως διδασκαλίας.

Μάλιστα, αυτό που έκανε το κράτος ήταν με φαστ τρακ διαδικασίες να  δώσει σε πολυεθνικές εταιρίες (CISCO, Google, Microsoft) την υλικοτεχνική υποδομή για την υλοποίηση του προγράμματος εξ αποστάσεως διδασκαλίας που τα ίδια τα πανεπιστήμια θα μπορούσαν να έχουν φροντίσει να είναι σε θέση να προσφέρουν, με το αζημίωτο φυσικά, και με όλα τα παραγόμενα αποτελέσματα του διδακτικού προσωπικού να φιλοξενούνται στους σέρβερ τους, με ό,τι αυτό σημαίνει για την διαχείρισή τους στο μέλλον.

Ως διδάσκοντες σε ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα θα κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μη χαθεί το εξάμηνο για τους φοιτητές μας. Όχι επειδή το εξάμηνο είναι κάτι ιερό, που ούτε μαζικοί φοιτητικοί αγώνες του παρελθόντος, ούτε παγκόσμιες επιδημίες του σήμερα δεν θα έπρεπε να θίξουν. Ούτε, βέβαια, επειδή θεωρούμε ότι υπάρχει κάποιος σοβαρός λόγος να πάρουν οι φοιτητές μας στο χέρι μια ώρα αρχύτερα ένα ήδη υποτιμημένο πτυχίο, που θα τους βάλει νωρίτερα σε λίστες ανεργίας. Αλλά επειδή αυτό ζητούν οι ίδιοι οι φοιτητές/τριες μας και γιατί μια απώλεια του εξαμήνου θα τους επιβαρύνει ακόμα περισσότερο οικονομικά και ψυχολογικά.

Έστω όμως κι αν θα κινηθούμε συντεταγμένα προς αυτή την κατεύθυνση, δεν παύουμε να επαγρυπνούμε για τον κίνδυνο παγίωσης των μεθόδων πρόχειρης τηλε-εκπαίδευσης και ατελείωτης τηλεργασίας. Σε μία περίοδο, που το αγαθό της γνώσης υποβαθμίζεται, οι ελλείψεις σε μόνιμες θέσεις διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού, οι ελαστικές σχέσεις εργασίας (συμβασιούχοι διδάσκοντες για απόκτηση διδακτικής εμπειρίας, διδάσκοντες με σύμβαση ΠΔ 407/80) και η υποχρηματοδότηση τμημάτων, ιδρυμάτων και εργαστηρίων παγιώνονται και διευρύνονται, τέτοιες μέθοδοι μπορεί να αποτελέσουν κανονικότητα στο άμεσο μέλλον. Αυτό θα ανοίξει το δρόμο για τμήματα με λιγοστά μέλη διδακτικού και διοικητικού προσωπικού, ελαστικοποίηση και εντατικοποίηση της εργασίας τους, χωρίς ωράριο, από το πανεπιστήμιο ή/και από το σπίτι. Και φυσικά κάτι τέτοιο δε θα επηρεάσει με τον ίδιο τρόπο όλα τα ιδρύματα. Πρώτα και κύρια θα θιχθούν τα περιφερειακά πανεπιστήμια, που είναι ήδη πιο αδύναμα σε επίπεδα στελέχωσης και οικονομικών πόρων από τα κεντρικά. Ως αποτέλεσμα θα υποτιμηθούν ακόμα περισσότερο και κάποια ίσως και να κλείσουν, δυσκολεύοντας ακόμα περισσότερο τα παιδιά της εργατικής και αγροτικής οικογένειας της περιφέρειας να αποκτήσουν πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.

Η εξ αποστάσεως διδασκαλία, μπορεί να δώσει νέες δυνατότητες και να καλύψει κάποια κενά της εκπαιδευτικής διδασκαλίας και, όταν γίνεται σωστά, να εντάξει στη διαδικασία άτομα που είναι περισσότερο αποκλεισμένα από τη δια ζώσης διδασκαλία (όπως άτομα με αναπηρία ή άτομα που δεν μπορούν να μετακινηθούν από απομακρυσμένο τόπο διαμονής) αλλά η αποκλειστική χρήση της σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αποτελέσει μια κανονικότητα στη διδασκαλία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν υστερεί της δια ζώσης μόνο στις μικρές βαθμίδες της εκπαίδευσης (βλ. Νηπιαγωγείο, Δημοτικό σχολείο και ακόμα και Γυμνάσιο/Λύκειο) επειδή όσο πιο μικροί οι μαθητές τόσο μεγαλύτερη ανάγκη έχουν για διαπροσωπική επαφή και ζωντανή αλληλεπίδραση. Η εκπαιδευτική κοινότητα που συγκροτείται στους φυσικούς χώρους του Πανεπιστημίου, στις αίθουσες και τους διαδρόμους, με τη φυσική παρουσία όλων μας εκεί, είναι βασική συνθήκη για τη δημιουργία εγγράμματων πολιτών, με εξειδικευμένη ανά πεδίο γνώση και προϋποθέσεις για εφαρμογή της και για τη δια βίου ανάπτυξή της, με κριτική σκέψη και αναστοχασμό, με δεξιότητες συνεργασίας και αυτοδιόρθωσης,  που αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά του/της σύγχρονου επιστήμονα. Αυτή όμως είναι μια καλή ευκαιρία να εντάξουμε στη διδασκαλία τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία εφαρμόζοντας εξ αποστάσεως διδασκαλία ενισχυτικά και για την συμπερίληψη αποκλεισμένων ατόμων στην εκπαιδευτική διαδικασία, κι όχι ανταγωνιστά με τη δια ζώσης διδασκαλία, ούτε έχοντάς την ως έκτακτη λύση ανάγκης, όταν η δια ζώσης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί.

Για να υποστηριχθεί όμως η εξ αποστάσεως διδασκαλία, ακόμα και ως προσωρινή λύση, θα πρέπει το κράτος να φροντίσει κάθε φοιτητής να έχει πρόσβαση σε Η/Υ ή έξυπνο κινητό τηλέφωνο και να έχει δωρεάν δυνατότητα πλοήγησης στο ίντερνετ από το σπίτι. Δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι κάθε σπίτι διαθέτει αυτή τη στιγμή έναν υπολογιστή για κάθε μέλος του, ώστε να μπορέσουν αν χρειαστεί ταυτόχρονα να συνδεθούν οι μαθητές, οι φοιτητές και οι εργαζόμενοι γονείς του σπιτιού για να δουλέψουν και να παρακολουθήσουν το μάθημά τους.  Όταν σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ μόνο το 78,5% των νοικοκυριών έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από την κατοικία (ποσοστό που είναι ακόμα μικρότερο στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη, βλ. 68,8%) το κράτος θα πρέπει να αναλάβει πρωτοβουλίες για δωρεάν διάθεση δεδομένων για πλοήγηση σε κάθε φοιτητή/τρια.  

Έστω κι αν οι διοικήσεις των τμημάτων μας ζητούν να κρατήσουμε αμείωτο το φόρτο εργασίας των φοιτητών/τριών ώστε να υποστηριχθούν οι δηλωμένες μονάδες ECTS των μαθημάτων, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι λόγω της συγκεκριμένης κατάστασης η φοιτητική ταυτότητα έχει διαρραγεί, από τη στιγμή που έχουν φύγει από τις αίθουσες και τα αμφιθέατρα, τα εργαστήρια και τις βιβλιοθήκες και έχουν κλειστεί, υποχρεωτικά, στα σπίτια τους. Εκεί έχει χρειαστεί πιθανά να φροντίσουν κάποιον ασθενή, να ασθενήσουν οι ίδιες, ή ακόμα και να διαχειριστούν την απώλεια ενός κοντινού προσώπου. Αυτοί είναι σημαντικοί λόγοι για να μην μπορέσουν να συνδεθούν στο zoom τη συγκεκριμένη ώρα για να δηλώσουν το παρόν, ούτε να καταφέρουν να τηρήσουν προθεσμίες για εργασίες και ενδιάμεσες προόδους. Θα πρέπει να έχουμε διαρκώς στο μυαλό μας ότι πίσω από τα άχρωμα user names που μας εμφανίζουν οι πλατφόρμες ως συμμετέχοντες στα μαθήματά μας, κρύβονται πρόσωπα ανθρώπων που ζουν καθημερινά πρωτόγνωρες και δύσκολες καταστάσεις. Θα πρέπει να βρούμε τρόπους υποστήριξής τους, ώστε να καταφέρουν να περάσουν τα μαθήματα και να βγουν όσο το δυνατόν πιο αλώβητες από αυτή την ιστορία.

Τέλος, όσο ασχολούμαστε με το να δώσουμε άμεσες λύσεις στα προβλήματα διδασκαλίας και εξέτασης που έχουν προκύψει από το κλείσιμο των ιδρυμάτων, δεν πρέπει να ξεχνάμε την μεγάλη εικόνα που θα γίνει πιο καθαρή όταν λήξει η καραντίνα και τα ιδρύματα ανοίξουν και πάλι, μαζί με την υπόλοιπη αγορά, και να πιέζουμε προς κατευθύνσεις που θα κάνουν αυτή την εικόνα λιγότερο ζοφερή. Τόσο οι φοιτητές/τριες όσο και οι εργαζόμενοι/ες στα ιδρύματα της τριτοβάθμιας, οι συνάδελφοί μας, θα έχουμε μόλις βγει από μία περίοδο (μικρή ή μεγάλη) κατά την οποία τα οικονομικά των νοικοκυριών μας συμπιέστηκαν σε σημαντικό βαθμό. Δουλειές μπορεί να χάθηκαν, μειώνοντας το εισόδημα του σπιτιού, ενώ τα χρέη (λογαριασμοί και ενοίκια τόσο του σπιτιού της οικογένειας όσο και του νοικιασμένου σπιτιού όσων σπουδάζουν εκτός πόλης καταγωγής) θα έχουν συσσωρευτεί. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μια επιδημία φτώχιας αφήνει πάντα περισσότερα θύματα από κάθε άλλη επιδημία, έστω κι αν αυτά τα θύματα δεν τα μετράμε ποτέ.

Τόσο το ΥΠΕΠΘ όσο και οι διοικήσεις των Πανεπιστημίων θα πρέπει να αναλάβουν άμεσα δράσεις υποστήριξης της φοιτητικής μέριμνας αποδεσμεύοντας κονδύλια από λογαριασμούς που προορίζονταν για άλλους σκοπούς. Να επιδοτηθούν ενοίκια φοιτητών/τριών με μεγαλύτερη ανάγκη, να δημιουργηθούν νέες φοιτητικές εστίες και να αναβαθμιστούν σε υποδομή οι ήδη υπάρχουσες ώστε να προσφέρουν ασφαλή στέγη και να μην εκκενώνονται σε παρόμοιες καταστάσεις. Να γίνουν γενναίες επιδοτήσεις σε μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών ώστε να γίνουν εκπτώσεις ή/και απαλλαγές στα δίδακτρα όσων έχασαν μέρος των εισοδημάτων τους. Να επιδοτηθούν οι αστικές και υπεραστικές μετακινήσεις των φοιτητών/τριών και των εργαζομένων από και προς το Πανεπιστήμιο. Να ενισχυθεί άμεσα η υγειονομική κάλυψη των φοιτητών/τριών και των εργαζομένων για την κάλυψη των αναγκών που θα προκύψουν. Να μετατραπούν άμεσα σε αορίστου οι συμβάσεις όλων των εργαζομένων που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους τα τελευταία χρόνια με ελαστικές σχέσεις εργασίας. Να υπερασπιστούμε το δικαίωμα των διοικητικών υπαλλήλων και των υπαλλήλων στη καθαριότητα των πανεπιστημίων να μην εκθέτουν τον εαυτό τους σε μολυσμένα περιβάλλοντα ως εργασιακή τους υποχρέωση. Να γίνουν άμεσες προσλήψεις μόνιμων διδασκόντων και διοικητικών υπαλλήλων με ταυτόχρονη αύξηση της χρηματοδότησης για την εκπαίδευση για να καλυφθούν τα κενά και να ενισχυθεί η μέριμνα.   

Πέραν όμως των οικονομικών αναγκών που θα έχουν τόσο οι φοιτητές/τριές μας, όσο και οι εργαζόμενοι/ες των Πανεπιστημίων την επόμενη ημέρα, θα έχουν και πολλές ανάγκες για ψυχολογική υποστήριξη. Όλοι/ες μας θα χρειαστεί να διαχειριστούμε τον καταναγκαστικό εγκλεισμό μας, την απώλεια για κάποια περίοδο της κοινωνικής μας ζωής και της αίσθησης ασφάλειας που η προηγούμενη κανονικότητα μας είχε δημιουργήσει, τη διαχείριση της ενδοοικογενειακής βίας στην οποία εκτεθήκαμε κατά τη διάρκεια της καραντίνας μας κι άλλα τέτοια ζητήματα. Και σε αυτό το πεδίο θα πρέπει τα ιδρύματα να αναλάβουν πρωτοβουλίες για την υποστήριξη από ειδικούς όσων τη χρειαστούν.

Αυτή η κρίση μπορεί να γίνει η ευκαιρία μας να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον διδασκαλίας και έρευνας που να εκπαιδεύει, δια ζώσης και εξ αποστάσεως, όχι μόνο καλούς επιστήμονες αλλά και πολίτες εξοπλισμένους/ες με τις αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας, απαλλαγμένους/ες κατά το δυνατόν από τοξικούς ανταγωνισμούς. Ας είναι όμως και μια ευκαιρία να πάρουμε πίσω όλο το πεδίο που χάθηκε από τις επιθέσεις που, τόσο σε υλικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο, δέχθηκε το δημόσιο σύστημα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές των τελευταίων χρόνων. Μαζί με τους εργαζόμενους στην υγεία είναι καιρός, όχι μόνο να υπερασπιστούμε τον δημόσιο χαρακτήρα της εκπαίδευσης, όπως και της υγείας, αλλά να πετύχουμε την αύξηση της ετήσιας χρηματοδότησης ώστε να καταφέρουμε να προσφέρουμε υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης ανωτέρου επιπέδου σε ντόπιους αλλά και σε μετανάστες. Κι όλα αυτά θα γίνουν μόνο αν όλοι μας σκεφτόμαστε τους/τις άλλους/ες. Τους/τις σκεφτόμαστε και τους/τις αγαπάμε έστω κι αν δεν πλησιάζουμε και πολύ πολύ.