Ενδιαφέρουσες απόψεις

Στις αναλύσεις για την κατάσταση της παγκόσμιας αγοράς κυριαρχεί αυτές τις μέρες η μεταφορική εικόνα του «μαύρου κύκνου», δηλαδή του απρόβλεπτου εξωτερικού παράγοντα που ανατρέπει όλα τα δεδομένα και φέρνει μια απότομη αρνητική αλλαγή στην οικονομία. Μόνο που αυτό το σχήμα είναι πολλαπλά λανθασμένο.

Αφενός, η ίδια η πανδημία δεν ήταν απλώς ένα απρόσμενο γεγονός, αλλά έχει να κάνει με το πώς οργανώνονται οι σύγχρονες κοινωνίες και η παγκόσμια οικονομία. Οι επιστήμονες εδώ και αρκετά χρόνια έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου ότι σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και επέκτασης της βιομηχανοποιημένης αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής ήταν πολύ πιθανό να προκύψει μια νέα πανδημία, γύρω από μια ιογενή λοίμωξη του αναπνευστικού συστήματος (μια που αυτές είναι και οι πιο μεταδοτικές). Υποστήριζαν ότι ταυτόχρονα διαμορφώναμε τις δυνατότητες ώστε ένα νέο παθογόνο να περάσει από άλλα είδη στον άνθρωπο, αλλά και εξασφαλίζαμε με την εκθετική αύξηση των παγκόσμιων μετακινήσεων την καθολική του διασπορά σε όλον τον πλανήτη.

Αφετέρου, η παγκόσμια οικονομία σε κανένα βαθμό ήταν σε μια ιδανική συνθήκη πριν από την εμφάνιση της πανδημίας. Η Ευρώπη βρισκόταν καιρό τώρα στα πρόθυρα της τυπικής ύφεσης. Οι ΗΠΑ διατηρούσαν την εικόνα μιας συνεχούς ανάπτυξης αν και με ανοιχτά ερωτήματα. Η Κίνα ούτως ή άλλως «ωρίμαζε» ως οικονομία και έμπαινε σε τροχιά χαμηλότερων ρυθμών ανάπτυξης.

Επιπλέον, ολοένα και περισσότεροι υποστήριζαν ότι μπαίναμε σε μια φάση εκ νέου υπερδιόγκωσης της χρηματοπιστωτικής σφαίρας που δεν θα έπρεπε να διαβάζεται ως ένδειξη ισχύος των αγορών, αλλά αντίθετα ως διαμόρφωση «φούσκας» που είναι έτοιμη να σπάσει.

Και την ίδια ώρα όποιος κοιτούσε πιο προσεκτικά τις τάσεις θα έβλεπε ότι η εικόνα μιας δεκαετούς ανάπτυξης δύσκολα συγκάλυπτε το γεγονός ότι δεν συνοδεύτηκε από ανάλογες τομές στην παραγωγικότητα σε σχέση με προηγούμενες περιόδου, δείχνοντας και τα όρια ενός ορισμένου τεχνολογικού και οργανωτικού υποδείγματος.

Σε όλα αυτά προστίθενται και τα προβλήματα από προηγούμενες πολιτικές λιτότητες, καθώς παρά τις μεγάλες ενέσεις ρευστότητας παγκοσμίως στα τραπεζικά συστήματα τα προηγούμενα χρόνια, δεν υπήρξαν ανάλογες προσπάθειες τόνωσης επενδύσεων στην πραγματική οικονομία.

Το ερώτημα για το μέγεθος της ύφεσης

Την ίδια στιγμή η ίδια η πανδημία έχει ένα πολύ μεγάλο οικονομικό κόστος. Και αυτό γιατί πολύ απλά ο αποτελεσματικότερος τρόπος επιβράδυνσης της εξάπλωσης του ιού, δηλαδή τα μέτρα απομόνωσης και κοινωνικής αποστασιοποίησης, σημαίνουν ταυτόχρονα και την αναστολή λειτουργίας ολόκληρων κλάδων.

Τα στοιχεία από την Κίνα ήδη δείχνουν την κλίμακα των επιπτώσεων για την οικονομία όταν περνάμε στην πλήρη εφαρμογή των μέτρων αποτροπής εξάπλωσης: Στο δίμηνο Ιανουάριος – Φεβρουάριος οι επενδύσεις σταθερού κεφαλαίου υποχώρησαν κατά 24,5%, η βιομηχανική παραγωγή υποχώρησε κατά 13,5% και οι πωλήσεις λιανικής κατά 20,5%.

Για να καταλάβουμε το μέγεθος των προβλημάτων που δημιουργούνται ας δούμε μερικούς κλάδους της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτή τη στιγμή η παγκόσμια τουριστική βιομηχανία βρίσκεται αντιμέτωπη με μια τεράστια κρίση. Μιλάμε για έναν κλάδο που εκπροσωπεί το 10,4% της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας με βάση στοιχεία του 2018 του Παγκοσμίου Συμβουλίου για τα Ταξίδια και τον Τουρισμό. Είναι ένας κλάδος 8,8 τρισεκατομμυρίων δολαρίων και 319 εκατομμυρίων θέσεων εργασίας παγκοσμίας, που σήμερα αντιμετωπίζει συνθήκη μεγάλης υποχώρησης, εάν δεν υπάρξει υποχώρηση της πανδημίας. Οι αερομεταφορές είναι ένας κλάδος που συνεισφέρει άμεσα πάνω από 700 δισεκατομμύρια δολάρια στο παγκόσμιο ΑΕΠ και εκπροσωπεί πάνω από 10 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και αυτή τη στιγμή αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση εδώ και δυο δεκαετίες. Η παγκόσμια βιομηχανία σπορ αντιμετωπίζει κρίση, με τις διοργανώσεις να αναστέλλονται η μία μετά την άλλη και τα κέντρα άθλησης όλων των ειδών να κλείνουν, την ώρα που είναι ένας κλάδος που υπολογίζεται σε πάνω από 600 δισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως.

Την ίδια στιγμή είναι σαφές ότι σταδιακά θα πλήττονται και άλλοι κλάδοι, εάν δούμε το παράδειγμα της Ευρώπη: πέραν του χώρου της εστίασης, το εμπόριο σε όλες τις παραλλαγές του θα έχει πρόβλημα, πλην της προμήθειας απαραίτητων υλικών, ενώ είναι πιθανό η κλιμάκωση των μέτρων να σημαίνει προβλήματα και σε διάφορες βιομηχανίες, κάτι που το είδαμε και στην περίπτωση της Κίνας, όπου ήδη υπήρξε πρόβλημα παγκοσμίως στις εφοδιαστικές αλυσίδες κρίσιμων κλάδων. Εάν εξαιρέσει κανείς τον κλάδο των φαρμακευτικών και της βιοτεχνολογίας, οι περισσότεροι κλάδοι εμφανίζουν αρνητική προοπτική. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι περιορισμός των μετακινήσεων και περιορισμός της παραγωγής σημαίνει και περιορισμός της παραγωγής ενέργειας (την ώρα που ο πόλεμος των τιμών ήδη οδήγησε σε σημαντική υποχώρηση την τιμή του αργού πετρελαίου).

Πάνω σε όλα αυτά, έρχονται και όλες οι παρενέργειες μιας περιόδου κρίσης. Οι άνθρωποι γίνονται πολύ πιο επιφυλακτικοί, η κατανάλωση υποχωρεί σημαντικά, οι επενδυτές αποφεύγουν να αναλαμβάνουν ρίσκα.

Κυρίως: πάρα πολλοί άνθρωποι δεν θα μπορούν να εργαστούν, λόγω των μέτρων και των περιορισμών που θα επιβάλλονται και αυτό επίσης θα έχει αρνητική επίπτωση. Αυτό αφορά με ιδιαίτερο τρόπο και πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις που συχνά αποτελούν και τη ραχοκοκαλιά ολόκληρων κλάδων.

Το βάρος στις πλάτες των εργαζομένων;

Ένα από τα παράδοξα της περιόδου είναι η παρακάτω αντίφαση:

Από τη μια, στο επίκεντρο της μάχης κατά της πανδημίας βρίσκονται εργαζόμενοι. Οι εργαζόμενοι στους κλάδους υγείας που είναι στην πρώτη γραμμή, οι εργαζόμενοι που διατηρούν σε λειτουργία τις βασικές εφοδιαστικές αλυσίδες. Αυτοί που συντηρούν τις υποδομές. Αυτό δείχνει τη σημασία και την προσφορά των ανθρώπων της εργασίας που συχνά την υποτιμούμε όταν εκθειάζουμε την «επιχειρηματικότητα» ή την ατομική επενδυτική ευστροφία.

Από την άλλη, τα πρώτα θύματα της κρίσης είναι πάλι οι εργαζόμενοι, ξεκινώντας από τους κλάδους που σήμερα αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα. Ήδη πλήθος ανθρώπων βλέπουν τις εργασίες τους να διακυβεύονται εάν δεν υπάρξουν παρεμβάσεις. Φαινόμενα, που βλέπουμε και στην Ελλάδα, όπως απολύσεις, ή υποχρεωτικές άδειες, ενίοτε και άνευ αποδοχών, αρχίζουν να επεκτείνονται.

Αυτή τη στιγμή υπάρχει ένας παγκόσμιος φόβος για κύματα απολύσεων, όχι μόνο εξαιτίας των άμεσων επιπτώσεων της νέας πανδημίας σε συγκεκριμένους κλάδους, αλλά και εξαιτίας της ύφεσης που αναμένεται να υπάρξει στην παγκόσμια οικονομία.

Κοινό επίσης παγκοσμίως και το πρόβλημα εάν όσοι πρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται, για να μην καταρρεύσουν οι κοινωνίες, θα έχουν και τα ανάλογα μέτρα προστασίας και προφύλαξης. Στην Ιταλία είχαμε ήδη τις πρώτες απεργίες σε επιχειρήσεις που συνεχίζουν να εργάζονται με τους εργαζομένους να απαιτούν μέτρα προστασίας. Σκεφτείτε ότι την ώρα που εφαρμόζουμε τις αποστάσεις ασφαλείας στα σούπερ μάρκετ, μεγάλο μέρος των προϊόντων που χρησιμοποιούμε παράγεται σε συνθήκες που εκθέτουν σε κίνδυνο τους εργαζομένους εκεί. Το ίδιο ισχύει ακόμη και για τα call centers που γίνονται ολοένα κι πιο απαραίτητα σε διάφορες συναλλαγές μας.

Επιπλέον, τώρα διαπιστώνεται ότι ακόμη και στην μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου, τις ΗΠΑ, το στοιχειώδες δικαίωμα της άδειας ασθενείας μετ’ αποδοχών δεν είναι κατοχυρωμένο για πολύ μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού. Αυτό εξηγεί και τον φόβο ότι θα υπάρξουν άνθρωποι που θα προσπαθούν να εργαστούν ακόμη και εάν νιώθουν άρρωστοι, από φόβο μη χάσουν το μεροκάματο, με όλες τις συνέπειες που αυτό μπορεί να έχει και για τους ίδιους και για τη διασπορά του ιού.

Τα όρια της αγοράς

Την ίδια ώρα όλο και περισσότερο κράτη και κοινωνίες διαπιστώνουν ότι ορισμένα ζητήματα δεν μπορούν να αφεθούν στις «δυνάμεις της αγοράς».

Η αντιμετώπιση της πανδημίας απαιτεί τεράστια κινητοποίηση δημόσιων και καθολικά προσβάσιμων συστημάτων υγείας για να αντιμετωπιστεί και ακόμη και αυτά θα φτάσουν στα όριά τους. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αρκετές χώρες ήδη γίνεται ή σχεδιάζεται η επίταξη κλινών και εγκαταστάσεων του ιδιωτικού τομέα υγείας για να ανταποκριθούν στις ανάγκες περίθαλψης.

Αντίστοιχα, η ύπαρξη των αναγκαίων μέσων προστασίας, εξοπλισμού, σκευασμάτων επίσης απαιτεί την κινητοποίηση κρατικών φορέων.

Την ίδια στιγμή η ανάγκη ενεργητικά οι πολίτες να στηρίξουν τα μέτρα περιορισμού και προστασίας απαιτεί εκείνο το είδος ατομικής και συλλογικής κοινωνικής ευθύνης και αλτρουϊσμού που είναι εγγενώς ανταγωνιστικό στη λογική της μεγιστοποίησης του ατομικού οφέλους.

Προφανώς και προς τα κράτη στρέφονται μαζικά οι εργαζόμενοι απαιτώντας εδώ και τώρα μέτρα για να αντιμετωπιστούν οι απώλειες μισθών και τυχόν μαζικές απολύσεις εξαιτίας της κρίσης.

Και βέβαια ακόμη και ο επιχειρηματικός τομέας της οικονομίας κατεξοχήν στρέφεται αυτή τη στιγμή προς τις κυβερνήσεις και τις δημόσιες δαπάνες ως μέσο για να αποτραπεί μια ακόμη χειρότερη επιδείνωση της παγκόσμιας οικονομίας.

Είναι σαφές ότι η πανδημία λειτουργεί σήμερα ως καταλύτης όχι μόνο για μια οικονομική κρίση, που ήταν ήδη ενεργεί, αλλά και για σοβαρότερες κοινωνικές επιπτώσεις, την ίδια ώρα που θέτει επιτακτικά την πρόκληση μιας ριζικής «αλλαγής παραδείγματος» ως προς την οικονομική πολιτική.