Μετασχηματισμοί στη δομή του ελληνικού κράτους κατά τη διάρκεια της κρίσης
Μετασχηματισμοί στη δομή του ελληνικού κράτους κατά τη διάρκεια της κρίσης
Του Σπύρου Σακελλαρόπουλου
α) εισαγωγή
Οι μεταλλαγές στο εσωτερικό και τη μορφή του ελληνικού κράτους στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης θα ιδωθούν κάτω από το πρίσμα του αυταρχικού κρατισμού, της κατάσταση εξαίρεσης και της απώλειας μεγάλου τμήματος εθνικής κυριαρχίας.
Η πορεία προς τον αυταρχικό κρατισμό, σε διεθνές επίπεδο έχει ουσιαστικά ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’70 ως αποτέλεσμα αφενός της ανάγκης διαχείρισης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του ’73 και αφετέρου του φόβου που αισθάνθηκαν οι κυρίαρχες τάξεις από τη δυναμική της παγκόσμιας έκρηξης του ’68. Η κατεύθυνση αυτή παγιώνεται εκείνη την περίοδο αλλάπαίρνει πιο έντονες μορφές αρχής γενομένης από τον πόλεμο «ενάντια στην τρομοκρατία» στις αρχές του 21ου αιώνα όπου η επίθεση στους δίδυμους Πύργους χρησιμοποιήθηκε ως έναυσμα για την εισαγωγή νομοθετικών ρυθμίσεων οι οποίες, από τη σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα ήταν αδιανόητες υπό άλλες συνθήκες (κράτηση υπόπτων χωρίς απαγγελία κατηγορίας, νομιμοποίηση ηλεκτρονικών παρακολουθήσεων από τον Πατριωτικό νόμο του Μπους, αντίστοιχοι αντιτρομοκρατικοί νόμοι στη Βρετανία επί Μπλερ) (Μπελαντής 2012β)Σήμερα η ανάγκη διαχείρισης της τρέχουσας διεθνούς οικονομικής κρίσης επιταχύνει ακόμα περισσότερο την πορεία αυτή.
Ο αυταρχικός κρατισμός αποτελεί την κρατική εκείνη μορφή όπου βασική της τάση είναι η μονοπωλιακή διαχείριση από το κράτος του συνόλου των τομέων της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, μιας διαχείρισης που αρθρώνεται με την υποβάθμιση των αντιπροσωπευτικών θεσμών και με τον τυπικό περιορισμό των παραδοσιακών αστικών ελευθεριών (Πουλαντζάς 1984: 292). Η εξέλιξη αυτή αποτελεί μια διττή πραγματικότητα: από τη μια υπάρχει μια διαδικασία εξασθένησης ορισμένων τομέων των κρατικών δραστηριοτήτων του η οποία παράγει μια ενδυνάμωσή τού Κράτους σε άλλους τομείς με αποτέλεσμα την ανισόμετρη ανάπτυξη και λειτουργία του όλου μηχανισμού.
Η έλευση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, ο βίαιος τρόπος με τον οποία αυτή εισήλθε στο ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό και οι κίνδυνοι και οι ευκαιρίες που δημιουργήθηκαν για το διεθνές και εγχώριο μονοπωλιακό κεφάλαιο δημιούργησαν τους όρους εφαρμογής του αυταρχικού κρατισμού μέσα σ’ ένα πλαίσιο κατάστασης εξαίρεσης. Η κατάσταση εξαίρεσης διευκολύνθηκε από την ήδη προϋπάρχουσα πορεία του αυταρχικού κρατισμού τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα και στην ιδιαίτερη συμβολή που είχαν και οι μηχανισμοί της ΟΝΕ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην κατάσταση εξαίρεσης το βασικό χαρακτηριστικό είναι πωςδημιουργείται ένας μετασχηματισμός των σχέσεων αντιπροσώπευσης προς την κατεύθυνση της πάση θυσία διαχείρισης ενός ζητήματος «θεμελιώδους δημόσιου συμφέροντος» που πότε πρόκειται για τη διαχείριση των δημόσιων οικονομικών, πότε για την έναρξη του πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία και πότε για την αντιμετώπιση ενός εσωτερικού εχθρού. Σε κάθε περίπτωση αυτό που επιλέγεται είναι η υιοθέτηση μιας σειράς έκτακτων μέτρων ακραίου περιεχομένου που ενώ επιβάλλονται, υποτίθεται, για τη διατήρηση της κανονικότητας σταδιακά μεταβάλλονται σε μια νέα μορφή κανονικότητας (Αgamben 2007; Zizek 2011).
Η σύζευξη του αυταρχικού κρατισμού με την κατάσταση εξαίρεσης σε συνδυασμό με την παρέμβαση των μηχανισμών της τρόικα επέφερε απώλεια σημαντικών στοιχείων εθνικής κυριαρχίας είχε ως αποτέλεσμα της μετατροπής της Ελλάδας σε αυτό που ονομάζω «οιονεί προτεκτοράτο»
β) Ο αυταρχικός Μετασχηματισμός του ελληνικού κράτους στο πλαίσιο της κατάστασης εξαίρεσης
Ο αυταρχικός κρατισμός παίρνει ιδιαίτερα και εξειδικευμένα χαρακτηριστικά στην ελληνική περίπτωση λόγω της έντασης με την οποία η οικονομική κρίση εισήλθε στον ελληνικό κοινωνικό μετασχηματισμό και των δυνητικών επιπτώσεων που μπορούσε να έχει σε διεθνή κλίμακα με ενδεχόμενη ελληνική χρεοκοπία. Η μετατόπιση της εξουσίας προς την κορυφή του εκτελεστικού και σε κέντρα απροσπέλαστα από το λαϊκό έλεγχο γίνεται ακόμα πιο έντονη αφού προστίθεται και ο αναβαθμός της τρόικα η οποία ασκεί επιτελικό/ εποπτικό ρόλο στη διαχείριση όχι μόνο των δημόσιων οικονομικών αλλά και των εργασιακών σχέσεων. Πρόκειται για μια σειρά αποφάσεων όπου αφού ληφθούν από ένα πολύ περιορισμένο αριθμό ανθρώπων, (που στην πλειοψηφία τους δεν είναι καν εκλεγμένοι) στη συνέχεια πηγαίνουν στη Βουλή για τυπική επικύρωση με τη διαδικασία του κατεπείγοντος καθιστώντας έτσι απαγορευτικήοποιαδήποτε συζήτηση και κάτω από το φόβητρο της κομματικής πειθαρχίας.
Ταυτόχρονα ορισμένες αποφάσεις δεν έρχονται ποτέ για επικύρωση στη Βουλή, όπως έγινε με τη δανειακή σύμβαση του πρώτου μνημονίου, ενώ τροποποιήσεις, αποκαλούμενες και «επικαιροποιήσεις», αποφασίζονται από τον Υπουργό Οικονομίας χωρίς έγκριση από τη Βουλή. Η ύπαρξη αυτού του νέου σκαλοπατιού λειτουργεί υποβοηθητικά στην υιοθέτηση και εφαρμογή των μέτρωναφού δεν επιτρέπει, πιο σωστά επιχειρεί να καθυστερήσει, τις πρωτοφανείς κοινωνικές αντιδράσεις στο να επιφέρουν αντίστοιχης έντασης και με μια συγχρονία υλικά αποτελέσματα στον σκληρό πυρήνα του Κράτους (Μαρκαντωνάτου 2012).
Μια σειρά από άλλες πρακτικές που γίνονται όλο και πιο συνήθεις με το πέρασμα του χρόνου συμβάλουν επίσης στην υποβάθμιση του ρόλου του κοινοβουλίου: το υπουργικό συμβούλιο συνεδριάζει περίπου μια φορά το τρίμηνο, περισσότερες από τις μισές ερωτήσεις που καταθέτονται στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού ελέγχου δε συζητούνται ποτέ, ο Πρωθυπουργός απουσιάζει από την ώρα του Πρωθυπουργού και συνήθως απέχει από τις κοινοβουλευτικές συζητήσεις και ψηφοφορίες, όλο και περισσότεροι υπουργοί αντιστοιχούν αντίστοιχη στάση (Κατρούγκαλος 2013β: 9- 10).
Μια άλλη πολύ σημαντική όψη του αυταρχικού κρατισμού είναι οι παραβιάσεις του Συντάγματος που προέκυψαν από την μη κύρωση των τριών δανεικών συμβάσεων (του πρώτου, του δεύτερου και του τρίτου μνημονίου) από τα Βουλή όπως προβλέπει το άρθρο 36 παρ 2 του Συντάγματος δεδομένου ότι δεν αποτελούν απλή σύμβαση κρατικού δανείου (Κατρούγκαλος 2013: 176).
Παραβιάσεις σημειώθηκαν και με τη Συμφωνία της 26ης Οκτωβρίου 2011, το λεγόμενο «Μεσοπρόθεσμο». ¨Όπως παρατηρεί ο Δ. Μπελαντής η συνολική δέσμη μέτρων που περιλάμβανε μεγάλες μειώσεις μισθών στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, απολύσεις, αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις με περιορισμό δικαιωμάτων,εισαγωγή του θεσμού της εφεδρείας και απολύσεις σε συμβασιούχους του δημοσίου, περιορισμό των συλλογικών διαπραγματεύσεων, μεγάλες μειώσειςστις συντάξεις έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το άρθρο 25 του Συντάγματος που διέπεται από την αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου και τα κοινωνικά δικαιώματα που εκπορεύονται από αυτή (δικαίωμα στην εργασία και την κοινωνική ασφάλιση, δικαίωμα στις ελεύθερες διαπραγματεύσεις κλπ) (Μπελαντής 2011: 13).
Αλλά και η συμφωνία που περιέχεται στο δεύτερο μνημόνιο και αφορά το PSI παραβιάζει βασικές αρχές του ελληνικού Συντάγματος πάνω σε μια σειρά ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Έτσι η επιβολή επιβάρυνσης στους ομολογιούχους παραβιάζει την αρχή της ισότητας ενώπιον των δημόσιων βαρών ενώ δεν προβλέπει κάποια μορφή αντισταθμίσματος και φορολογικής ελάφρυνσης για τη ζημία την οποία υφίστανται (Χρυσογόνος 2013: 53- 54).
Επίσης με βάση το σημείο 13 της συμφωνίας για το Μακροπρόθεσμο υποθηκεύεται η περιουσία του ελληνικού δημοσίου, με ιδιαίτερη μάλιστα αναφοράστο ενεργειακό πρόγραμμα Ήλιος για την απόσπαση των εναλλακτικών ελληνικών ενεργειακών πηγών. Η δημόσια κρατική περιουσία περιλαμβάνειμεταξύ άλλων τους θαλάσσιους και υδάτινους πόρους, τα δάση, τα λιμάνια, τους βασικούς ενεργειακούς πόρους, τα δημόσια κτήρια, τον έλεγχο του δικτύου των τηλεπικοινωνιών, τον εξοπλισμό του στρατού κλπ. Πρόκειται σαφή παραβίαση του άρθρου 1 παράγραφος 2 του Συντάγματος όπου ρητά αναφέρεται πως η ιδιοκτησία, χρήση και εκμετάλλευση της δημόσιας περιουσίας αποτελούν θεμελιώδες μέσο για την άσκηση της εθνικής κυριαρχίας(Μπελαντής 2011: 14- 15).
Από εκεί και πέρα το τρίτο μνημόνιο που περιέχει την κατάργηση όλων των οικογενειακών και πολυτεκνικών επιδομάτων και την αντικατάστασή τους από το ενιαίο επίδομα στήριξης τέκνων το οποίο θα χορηγείται στη βάση εισοδηματικών κριτηρίων παραβιάζει τις διατάξεις του άρθρου 21 παρ1 αι 2 του συντάγματος που προβλέπει την προστασία της οικογένειας και των πολυτέκνων (Χρυσόγονος 2013: 56).
Επιπρόσθετα υπάρχει μια παραβίαση του άρθρου 48 του Συντάγματος, και με τη συνταγματική αλλά και με την πολιτική διάσταση, το οποίο προβλέπει την δυνατότητα ύπαρξης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης σε περίπτωση πολέμου, πραξικοπήματος ή επανάστασης και μπορεί να παρατείνεται κάθε 15 μέρες ύστερα από απόφαση της Βουλής Αντί αυτού έχουμε μια αόριστη παράταση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης (ήδη φτάσαμε στην τετραετία και είναι εντελώς άγνωστο μέχρι πότε θα ισχύσουν) η οποία εκπορεύεται από τη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας. ¨Όπως παρατηρεί ο Δ. Μπελαντής η καθημερινότητα προσαρμόζεται στην έκτακτη ανάγκη για απεριόριστο χρόνο. Η ‘έκτακτη ανάγκη’ αντικαθιστά τη λαϊκή κυριαρχία που αποτελεί θεμελιώδη αρχή του Συντάγματος (Μπελαντής 2012α ).
Ακριβώς σε αυτό το πεδίο της θεσμοποίησης της ρευστότητας και της ασάφειας εντάσσονται και άλλες αντισυνταγματικές πρακτικές. Έτσι η επιστράτευση των εργαζομένων στις συγκοινωνίες σταθερής τροχιάς τον Ιανουάριο του 2013, όπως λίγους μήνες αργότερα και των εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας, με το αβάσιμο επιχείρημα περί κινδύνου της δημόσιας υγείας, της κοινωνικής ζωής της χώρας και της δημόσιας τάξης έρχεται σε αντίθεση με το άρθρο 22 παρ 4 του Συντάγματος το οποίο απαγορεύει οποιαδήποτε μορφήαναγκαστικής εργασίας επιτρέποντας κατ’ εξαίρεση την επίταξη προσωπικών υπηρεσιών για την εξυπηρέτηση της εθνικής άμυνας ή επείγουσας κοινωνικής ανάγκης από θεομηνία ή κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Μόνο που η συγκεκριμένη απεργία δεν αφορούσε όλη τη χώρα αλλά μόνο την Αττική, καμία θεομηνία δεν είχε γίνει, κανένας κίνδυνος για τη δημόσια τάξη δεν είχε δημιουργηθεί αλλά ούτε η δημόσια υγεία απειλήθηκε αφού δεν υπήρξε θέμα διάδοσης συγκεκριμένων λοιμωδών, μεταδοτικών και μολυσματικών ασθενειών (Χρυσόγονος 2013: 60- 61).
Σημαντική παράμετρος στο όλο αυταρχικό πλαίσιο είναι και η όξυνση της καταστολής. Το κράτος οχυρώνεται απέναντι στον «εχθρό λαό». Πλευρές αυτής της οχύρωσης δεν είναι «απλώς» η συνήθης αστυνομική καταστολή των διαδηλώσεων, αλλά υπάρχει μια σημαντική ποιοτική και ποσοτική αναβάθμιση όλων των σχετικών πρακτικών.Έτσι η χρήση χημικών και σωματικής καταστολής έχει πολλαπλασιαστεί, σε «απείθαρχες» περιοχές όπως ήταν η Κερατέα στην Αττική και οι Σκουριές στη Χαλκιδική διοργανώθηκαν κατασταλτικές εκστρατείες στην προσπάθεια να καμφθεί το φρόνιμα των αγωνιζόμενων κατοίκων, όταν μια απεργία υπερβαίνει την «ανοχή» του κράτους και του κεφαλαίου τότε τα ΜΑΤ εισβάλουν στο κατειλημμένο εργοστάσιο (Χαλυβουργία) ενώ η παρουσία των δυνάμεων Δίας και Δέλτα είναι συνεχής σε όλα τα αστικά κέντρα. Επιπρόσθετα δε θα πρέπει να παραγνωριστεί η καταστολή που δέχονται οι μετανάστες και οι πρόσφυγες μέσα από μια πληθώρα πρακτικών: σχέδιο ξένιος δίας, στρατόπεδα συγκέντρωσης, συνεχές έλεγχοι, ακόμα και βασανιστήρια μέσα σε αστυνομικά τμήματα.Από την άλλη, κι αυτό ίσως είναι το σημαντικότερο, υπάρχουν δείγματα που αναδεικνύουν μια τάση άμβλυνσης των διακριτών ρόλων του στρατού και της αστυνομίας (Μπελαντής 2013) με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις ασκήσειςΚαλλίμαχος και Τάλως όπου ο στρατός εκπαιδευόταν για την καταστολή διαδηλωτών.
Ένα τελευταίο αλλά όχι έσχατο ζήτημα αφορά την αριθμητική μείωση της αντιπροσωπευτικότητας. Διαφορετικά ειπωμένο, γίνεται μια προσπάθεια να περιοριστεί ο αριθμός των εκλεγμένων αντιπροσώπων σε όλες τις βαθμίδες των αντιπροσωπευτικών οργάνων χάριν της «αποτελεσματικότητας» τόσο μέσω ήδη θεσμοποιημένων διατάξεων όσο και μέσω σχεδιασμών για το μέλλον . Έτσι βάση του Καλλικράτη μειώθηκε ο αριθμός των Δημάρχων από 910 σε 325 και οι 57 νομάρχες αντικαταστάθηκαν από 13 περιφερειάρχες ενώ έχει διατυπωθεί η άποψη για περιορισμό του αριθμού των βουλευτών από 300 σε 200.
γ) Η άμεση εμπλοκή της τρόικα και των μηχανισμών των δανειστών στη λειτουργία των κρατικών θεσμών
Αυτό που θα πρέπει να γίνει σαφές είναι πως η συσχέτιση της Ελλάδας με την ΕΕ, την ΕΚΤ το ΔΝΤ και τους μηχανισμούς τους δεν περιορίζεται μόνο στις παραβιάσεις του Συντάγματος και στην εφαρμογή ορισμένων κατευθύνσεων αλλά έχει πάρει μια άλλου είδους διάσταση: έχει υπάρξει μια τέτοιου είδους οργανική παρέμβαση που αποτελεί τομή σε σχέση με την παρελθούσα λειτουργία του ελληνικού κράτους. Με άλλα λόγια δεν υπάρχει μόνο μια εξωτερική έντονη πίεση από την πλευρά της τρόικα για να υλοποιηθούν τα μέτρα των μνημονίων αλλά η έξωθεν θεσμική παρέμβαση εσωτερικεύεται με άμεσο τρόπο εντός του ελληνικού κράτους.Η διαπίστωση αυτή δε σημαίνει πως οι πολιτικές που επιβάλλονται και μέσω της άμεσης παρουσίας εκπροσώπων της τρόικα δεν εκφράζουν μερίδες του ελληνικού μονοπωλιακού κεφαλαίου και μόνοι κερδισμένοι είναι οι «ξένοι» κεφαλαιούχοι. Αυτό που συμβαίνει είναι πως η έκτακτη κατάσταση της ελληνικής οικονομίας και η αδυναμία έκφρασης μιας εναλλακτικής πολιτικής λύσης έχουν δώσει τη δυνατότητα μιας συμμαχίας τμημάτων ελληνικού και του ξένου μονοπωλιακού κεφαλαίου (αλλά και πολιτικών εκπροσώπων τους) στο να δημιουργήσουν μια συμμαχία ενάντια στον «εχθρό λαό», βασική πλευρά,αλλά και ενάντια στα μη ανταγωνιστικά κεφάλαια (τα οποία επίσης δεν εμφανίζονται ικανά να εκπονήσουν μια εναλλακτική πολιτική), πράγμα που αποτελεί τη μη δευτερεύουσα πλευρά. Το ότι πλευρές της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους παραβιάζονται με αυτό τον τρόπο είναι το τίμημα που πληρώνει το τμήμα της ελληνικής αστικής τάξης που επωφελείται από όλη αυτή τη διαδικασία.Διαφορετικά ειπωμένο πρόκειται γα μια ετεροβαρή συμμαχία με κόστος την εμπλοκή και ξένων θεσμικών παραγόντων στη λειτουργία του ελληνικού κράτους αλλά με κέρδος αφενός την εκκαθάριση των μη ανταγωνιστικών κεφαλαίων και αφετέρου τη μεταφορά μεγάλης μάζας υπεραξίας προς το υπερισχύον μονοπωλιακό κεφάλαιο.
Αλλά ας τα δούμε όλα αυτά πιο συγκεκριμένα. ¨Όπως είπαμε το ζήτημα δεν εξαντλείται στις πιέσεις των δανειστών για την εφαρμογή του προγράμματος «εξυγίανσης» μέσω απειλών για τη διακοπή της χρηματοδότησης. Ούτε στο γεγονός πως υπάρχει πληροφόρηση εκ των ένδο σχετικά με ιδιομορφίες της ελληνικής διοίκησηςγια τις οποίες οι εκπρόσωποι της τρόικα εμφανίζονται πάντα πολύ καλά ενημερωμένοι. Το κύριο θέμα είναι η άμεση παρέμβαση στηνίδια τη λειτουργία, γεγονός που από μόνο του τροποποιεί τη θέση και το ρόλο του ελληνικού κράτους στο διεθνή καταμερισμό εργασίας (βλ παρακ).
Το πρώτο παράδειγμα είναι αυτό της συγκρότησης της λεγόμενης Task force που έχει ως επικεφαλής τον πρώην γερμανό διπλωμάτη Ράιχενμπαχ και συμμετέχουν στη σύνθεσή της Γερμανοί, Σουηδοί, Ολλανδοί, Γάλλοι, Αυστριακοί. Το αντικείμενό της στο πρώτο χρόνο δράσης της ήταν η εποπτεία του δημόσιου τομέα. Στην πραγματικότητα αυτό που έγινε ήταν ο έλεγχος της δημόσιας υγείας, της φοροδιαφυγής, του κτηματολογίου ακόμα και της διαχείρισης των οικονομικών της άμυνας (Κοτζιάς 2013: 334) ενώ στις αρμοδιότητες της επιτροπής ήταν όχι μόνο ο έλεγχος των δαπανών αλλά και ο τρόπος είσπραξης (Κοτζιάς 2013: 341). Στα τέλη του 2012 τα στελέχη που την αποτελούσαν προέρχονταν από 20 χώρες της ΕΕ και όχι είχαν προστεθεί νέοι τομείς δραστηριότητας όπως η επιχειρηματικότητα και η δικαιοσύνη αλλά υπήρξε και εξειδίκευση στους προηγούμενους όπως πχ στο φορολογικό όπου Υπουργείο οικονομικών εγκαταστάθηκαν ειδικοί από τη Γερμανία, την Ισπανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και την Ολλανδία (Κοτζιάς 2013: 335). Σε επίπεδο αποφάσεων η συγκεκριμένη ομάδα, έχοντας πλήρη εικόνα των ελληνικών οικονομικών στοιχείων, έχει λόγο για τις περικοπές σε δαπάνες, προσωπικό, δομές (Κοτζιάς 2013: 337). Φυσικά αυτό παίρνει τη μορφή «συμβουλών» αλλά για να αποταμιευτούν οι δόσεις των δανείων λαμβάνεται ως κριτήριο η υλοποίηση αυτών των συμβουλών (Κοτζιάς 2013: 340).
Η δεύτερη περίπτωση αφορά τον έλεγχο στους δήμους και τις περιφέρειες από τη «γερμανοελληνική συνέλευση» που έχει ως επικεφαλής τον γερμανό υφυπουργό Φούχτελ. Ο τελευταίος έχει ζητήσει την αναδιάρθρωση των τοπικών αγορών εργασίας με σκοπό τη δημιουργία περιοχών χαμηλού εργατικού κόστους θελκτικών στην προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Στο ίδιο πλαίσιο αναζήτησε φθηνό εργατικό δυναμικό που θα εκπαιδευτεί στη Γερμανία ενώ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για της διαχείριση των σκουπιδιών ως πρώτης ύλης. Σε επίπεδο δημοσιονομικής διαχείρισης προωθείται η περικοπή των εσόδων της από την κρατικό προϋπολογισμό γεγονός που είναι βέβαιο πως θα οδηγήσει στη δημιουργία νέων χρεών (Κοτζιάς 2013: 346- 347). Για να αντιμετωπιστεί αυτό σχεδιάζεται η παραχώρηση δημοτικών λειτουργιών σε ιδιώτες, οι απολύσεις προσωπικού και η αύξηση των δημοτικών φόρων. Ταυτόχρονα στο πλαίσιο της πολιτικής των ιδιωτικοποιήσεων οι δήμοι υποχρεώνονται να προχωρήσουν σε απαλλοτριώσεις ώστε να ενισχυθεί το ΤΑΙΠΕΔ. Στην περίπτωση που οι θεσμοί της ΤΑ δε φέρουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα τότε σύμφωνα με τις προβλέψεις του Μνημονίου και της σχετικής πράξηςνομοθετικού περιεχομένου του Νοεμβρίου του 2012 προβλέπεται σειρά αυστηρών μέτρων με αποκορύφωμα την αντικατάστασή του εκλεγμένου δημάρχου από επιτρόπους, σε περίπτωση που ένας ΟΤΑ δεν υλοποιήσει επί τρεις φορές τις συστάσεις που θα του γίνουν, ενώ θα τεθεί και σε ειδικό καθεστώς εξυγίανσης.
Η τρίτη περίπτωση αφορά το ΤΑΙΠΕΔ, το ταμείο δηλαδή που διαχειρίζεται την εκποίηση του δημόσιου πλούτου της χώρας. Οι μετοχές αυτού του ταμείου ανήκουν στο ελληνικό δημόσιο αλλάη παρουσία των δανειστών είναι και εδώ πολύ έντονη: Στο διοικητικό συμβούλιο τα τρία μέλη είναι διορισμένα από την ελληνική κυβέρνηση αλλά υπάρχουν και δύο εκπρόσωποι της ΕΕ και ΕΚΤ. Παράλληλα δίπλα στο ΔΣ έχει συσταθεί μια επταμελής επιτροπή εμπειρογνωμόνων στην οποία συμμετέχουν και τρεις εκπροσώπους των δανειστών (Κοτζιάς 2013: 349- 350).
Η τέταρτη περίπτωση είναι αυτή των (χρεοκοπημένων) ελληνικών τραπεζών όπου εγκαταστάθηκαν επίτροποι των δανειστών οι οποίοι ελέγχοντας κάθε απόφαση του διοικητικού συμβουλίου της εκάστοτε τράπεζας. Κι αυτό παρότι είναι το ελληνικό δημόσιο που έχει αναλάβει τα τραπεζικά χρέη αφού όταν μεταπωληθούν οι τράπεζες το χρέος κεφαλοποίησής τους θα μετρηθεί στο ελληνικό δημόσιο χρέος (Κοτζιάς 2013: 338)
δ) Η κατεύθυνση των πραγμάτων
Εξηγήσαμε πως οι μετασχηματισμοί του ελληνικού κράτους στην περίοδο της κρίσης συνδέονται με μια γενικότερη, και σε διεθνές επίπεδο, πορεία προς τον αυταρχικό κρατισμό σε συνδυασμό με την εφαρμογή ενός καθεστώτος εξαίρεσης από τη στιγμή της παρέμβασης της τρόικα στα ελληνικά πράγματα. Το ερώτημα που μένει να απαντηθεί κατά πόσο όλες οι αλλαγές που περιγράφηκαν συνιστούν μια ποιοτική τομή στη μορφή του ελληνικού κράτους.
Η συζήτηση έχει ανοίξει από το Ν. Κοτζιά που έχει υποστηρίξει πως η Ελλάδα έχει μεταβληθεί σε «αποικία χρέους». Με τον όρο αυτό εννοείται ένα κράτος που διαθέτει μεν τυπική ανεξαρτησία, αφού δεν υπάρχει κάποια διεθνής συμφωνία που να το θέτει υπό τον έλεγχο άλλου κράτους,αλλά επειδή έχει συνάψει μια σειρά από άνισες συμφωνίες έχει χάσει την ουσία της κυριαρχίας του.Αυτό σημαίνει πως ο έλεγχος που του έχει επιβληθείείναι «εμποτισμένος» μέσα στο ίδιο το θεσμικό του σύστημα (Κοτζιάς 2013: 286- 287).Στη περίπτωση αυτή «οι εσωτερικοί θεσμοί καλούνται να υλοποιήσουν αποφάσεις που λαμβάνονται από τρίτα μέρη- μέρη τα οποία συνδιαμορφώνουν την εσωτερική πολιτική και ημερήσια διάταξη της αποικίας χρέους» (Κοτζιάς 2013: 288) . Κι εδώ συνίσταται η διαφορά, σύμφωνα πάντα με τον Κοτζιά, με τις αποικίες του παρελθόντος: η αποικία χρέους ωθείται από το κέντρο να περιορίζει το κόστος της και να χρηματοδοτεί η ίδια την άμυνα και την ασφάλειά της. Στην περίπτωση της Ελλάδας η τρόικα σε πρώτη φάση προσδιόρισε τους στόχους και τα μέσα επίτευξης τους καθώς και τις κυρώσεις σε περίπτωση αποτυχίας υλοποίησής τους και το ελληνικό πολιτικό προσωπικό ανέλαβε την εφαρμογή. Από εκεί και πέρα οι επικαιροποιήσεις των μνημονίων συμφωνούνται αποκλειστικά ανάμεσα στην τρόικα και στον υπουργό των οικονομικών και η Βουλή, αλλά ενίοτε και το υπουργικό συμβούλιο, καλείται να τα εγκρίνει εκ των υστέρων (Κοτζιάς 2013: 311).Σε περίπτωση δε που ανακύψουν ζητήματα σε σχέση με το χρέος αυτά θα επιλύονται στη βάση του αγγλικού δικαίουκαι επειδή τα αγγλικά δικαστήρια θεωρούνται όχι πολύ αυστηρά απέναντι στους δανειζόμενους υπήρξε πρόβλεψη οι δικαστικές διαφορές να εκδικάζονται στα δικαστήρια του Λουξεμβούργου (Κοτζιάς 2013: 312)[1].
Από τη δική μας πλευρά θεωρούμε πως το ζήτημα της όποιας εθνικής ανεξαρτησίας ενός κράτους θα πρέπει να ιδωθεί μέσα από την οπτική της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας η οποία έχει αναπτυχθεί στη βάση της ανισόμετρης ανάπτυξης και εντός της οποίας συμμετέχουν όλοι οι εθνικοί σχηματισμοί στους οποίους είναι κυρίαρχος ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η έννοια της εθνικής κυριαρχίας είναι σχεσιακή και επικαθορίζεται από τη θέση ενός εθνικού συσχετισμού εντός της αλυσίδας. Η τάξη πάλη είναι εκείνη που συμβάλει είτε στην αναβάθμιση της θέσης ενός κράτος είτε στην αντίστοιχη υποβάθμιση. Κατά συνέπεια το βασικό δεν είναιαν για μια σειρά από λόγους ένα κράτος χάνει στοιχεία εθνικής κυριαρχίας αλλά αν αυτό αποτελεί ποιοτική τομή συντελώντας στην ποιοτική αλλαγή της μορφής του κράτους. Με άλλα λόγια στη μετατροπή του σε μόρφωμα που χαρακτηρίζεται από διευρυμένη απώλεια της εθνικής κυριαρχίας.
Στο ερώτημα αυτό για την περίπτωση της Ελλάδας θα απαντήσουμε θετικά συμφωνώντας σε αυτό το σημείο με το Ν. Κοτζιά. Ωστόσο θεωρούμε πως ο όρος «αποικία χρέους» παρουσιάζει το πρόβλημα ότι μια αποικία πρέπει να εντάσσεται εντός μιας αυτοκρατορίας, πράγμα ο μεν Κοτζιάς δέχεται αλλά εμείς θεωρούμε πως η έννοια αυτή δεν διαθέτει τη θεωρητική αυστηρότητα που απαιτεί μια θεωρία του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος. Ο λόγος είναι πως οι Αυτοκρατορίες (οι αρχαίες αυτοκρατορίες της Ανατολής, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) στηρίζονταν σε προκαπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Οι σχέσεις αυτές καθιστούσαν αναγκαίες τις εδαφικές επεκτάσεις, εντός των οποίων συγκροτούνταν ορισμένες μορφές απευθείας διακυβέρνησης ή πολιτικού ελέγχου, ώστε να διασφαλίζεται η απόσπαση πλεονάσματος για το αυτοκρατορικό κράτος. Οι αποικιακές αυτοκρατορίες της νεότερης εποχής, αν και βασίστηκαν στις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις που επικρατούσαν στο κέντρο, περιλάμβαναν, ωστόσο, ορισμένες μορφές εδαφικής επέκτασης και απευθείας διακυβέρνησης αντιπροσωπεύοντας μια μεταβατική μορφή[2], με την έννοια πως αντιστοιχούσαν σε συγκυρίες αντιφατικής και ανταγωνιστικής συνύπαρξης του καπιταλισμού με άλλους τρόπους παραγωγής, προς την ανάδυση ενός πραγματικά καπιταλιστικού διεθνούς συστήματος (Σακελλαρόπουλος/ Σωτήρης 2005: 31).
Η δική μας θέση είναι πως υπό όρους θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η έννοια του οιονεί προτεκτοράτου. Στο παρελθόν, δηλαδή πριν από την πτώση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, με τον όρο προτεκτοράτο, οριζόταν η σχέση που διαμορφωνόταν μεταξύ ενός ισχυρού εθνικού κράτους και ενός αδύναμου κράτους ή περιοχής η οποία δεν αναγνωριζόταν ως κράτος διατηρώντας μόνο τμήμα του ελέγχου των εσωτερικών του υποθέσεων. Συνήθως τα προτεκτοράτα είναι αποτέλεσμα μιας πολεμικής σύρραξης με την παράλληλη ύπαρξη ενός ευπαθούς πληθυσμού και μιας κατεστραμμένης οικονομίας, ο ντόπιος πληθυσμός παίζει ένα περιθωριακό ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων, η αρχικά πρόσκαιρη παρουσία των «προστάτιδων δυνάμεων» συνήθως τείνει να πάρει μόνιμα χαρακτηριστικά ακόμα και μετά την τυπική μετάβαση σε καθεστώς ανεξαρτησίας, ενώ βασικό στοιχείο αποτελεί και η απουσία οποιασδήποτε λογοδοσίας (Medjad χχ).
Το ενδιαφέρον είναι πως από το τέλος του β’ παγκοσμίου πολέμου και δεδομένης της δυναμικής των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και μέχρι την πτώση των ανατολικών καθεστώτων η δημιουργία πάσης φύσης προτεκτοράτων γίνεται σε πολύ περιορισμένο βαθμό. Η κατάσταση αυτή μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου αρχίζει, σταδιακά μεν, σταθερά δε, να αλλάζει. Από τη μια υπάρχουν γεγονότα όπως η κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, η μεταλλαγή των αριστερών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων σε νεοφονταμενταλιστικά κινήματα, η δημιουργία μιας πληθώρας νέων κρατών λόγω της διάλυσης της ΕΣΣΔ και της Γιουγκοσλαβίας. Από την άλλη έχουμε την ανάδυση ενός μονοπολικού κόσμου και τη διαρκή ανάγκη επικύρωσης της ηγεμονίας των ΗΠΑ μέσω της παρουσίας τους, μαζί με τους συμμάχους τους, όπου εκτιμούν πως κινδυνεύει η διασφάλιση των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων (Σακελλαρόπουλος 2007: 72) . Το αποτέλεσμα θα είναι να αρχίσουν μια σειρά από στρατιωτικές παρεμβάσεις που θα οδηγήσουν σε στρατιωτικό έλεγχο ορισμένων περιοχών που σε άλλες κάποια στιγμή θα ολοκληρωθεί ενώ στις υπόλοιπες συνεχίζεται ακόμη: Καμπότζη, Ανατολική Σλαβονία, Βοσνία, Κόσοβο, Ανατολικό Τιμόρ, Αφγανιστάν, Ιράκ.
Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που έχουν τα νέα κράτη- προτεκτοράτα; Καταρχάς υπάρχουν τέσσερις σημαντικές διαφορές σε σχέση με το παρελθόν: α) Την ευθύνη της διακυβέρνησης δεν την αναλαμβάνει μια αποικιοκρατική χώρα, αλλά ένας διεθνής οργανισμός ή μια διεθνής συμμαχία. Με αυτή την έννοια τα προτεκτοράτα δεν είναι αποικίες β) δεν δημιουργούνται απευθείας μορφές αποικιακής διακυβέρνησης αλλά οι τοπικές κυβερνήσεις συνεργάζονται με τους εκπροσώπους της διεθνούς κοινότητας γ) δεν υπάρχει μια προσπάθεια εξω- καπιταλιστικής απόσπασης πλούτου που να χρησιμεύει για την πραγματοποίηση της πρωταρχικής συσσώρευσης στη Μητρόπολη. δ) Μολονότι διατηρούνται τοπικές κυβερνήσεις το βεληνεκές της ξένης παρέμβασης αφορά ένα πολύ μεγάλο εύρος ζητημάτων. Φυσικά υπάρχουν και στοιχεία συνέχειας με τα παλαιά προτεκτοράτα Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών θεωρούνται ανώριμοι για τη διαχείριση των υποθέσεών τους και κρίνεται αναγκαία η πατερναλιστική παρέμβαση εξωτερικών παραγόντων οι οποίοι ενσταλάζουν στους κατοίκους τούς προσήκοντες, για τους δυτικούς ιμπεριαλιστές, κανόνες και αξίες.
Ανήκει η Ελλάδα στην παραπάνω κατηγορία; Το ζήτημα είναι πως στην Ελλάδα δεν υπήρχε κανενός είδους στρατιωτική κατοχή, ούτε έλεγχος της εξωτερικής της πολιτικής. Όσο κι αν φαίνεται περίεργο σε κανένα από τα βασικά ζητήματα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής δεν παρουσιάστηκε κάποια αλλαγή κατεύθυνσης (ελληνοτουρκικά, κυπριακό, ΠΓΔΜ). Με αυτή την έννοια θα μπορούσε να ειπωθεί πως ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός αποτελεί μια περίπτωση απώλειας εθνικής κυριαρχίας σε ζητήματα που αφορούν την εσωτερική οργάνωση του κράτους και τις δημοσιονομικές του λειτουργίες και γι’ αυτό χρησιμοποιούμε τον όρο του «οιονεί» προτεκτοράτου, ενός προτεκτοράτου νέας μορφής που το βάρος της ξένης παρέμβασης επικεντρώνεται στις οικονομικές λειτουργίες του κράτους. Ωστόσο κι αυτή η απάντηση χαρακτηρίζεται από μια μερικότητα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα εν εξελίξει θεσμικό μόρφωμα, μια πειραματική κατάσταση στο συνολικό πλαίσιο διαχείρισης της οικονομικής κρίσης. Στην ουσία δηλαδή έχουμε μια συνολική στρατηγική του κεφαλαίου και του ιμπεριαλισμού που αποσκοπεί στο να μετεξελιχθούν οι κρατικές δομές των πιο αδύναμων εθνικών σχηματισμών σε τόπους υπερεκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης και εκκαθάρισης των μην ανταγωνιστικών κεφαλαίων. Οι θεσμικοί μετασχηματισμού που πραγματοποιούνται αποτελούν σημείο συνάντησης όλων εκείνων των κοινωνικών δυνάμεων που επωφελούνται από αυτή τη διαδικασία και η τελική κατεύθυνση είναι μα μορφή κράτους απισχνασμένου από τη θεσμοθετημένη παρουσία των λαϊκών αιτημάτων, που θα προσομοιάζει περισσότερο σε ένα μόρφωμα διαχείρισης των συμφερόντων της άρχουσας τάξης αδιαπέραστο από την ταξική πάλη, Διαφορετικά ειπωμένο η νέα αυτή μορφή υβριδικού κράτους δεν θα περιοριστεί μόνο σε υποτελείς και μη επαρκώς ανταγωνιστικούς εθνικούς σχηματισμούς όπου την αρχή την κάνει η Ελλάδα αλλά στη συνέχεια και μετά την υπογραφή του συμφώνου σταθερότητας της ΕΕ θα ακολουθήσουν και άλλα «περιφερειακά κράτη». Αντίθετα η στρατηγική είναι να επεκταθεί λειτουργώντας ως υπόδειγμα, και στους ιμπεριαλιστικούς σχηματισμούς, παίρνοντας το χαρακτήρα μιας συντριπτικής νίκης ενάντια στον «εχθρό λαό». Κατά στα συνέπεια το βασικό σε αυτή στρατηγική δεν είναι η υποτέλεια μιας χώρας αλλά η συντριπτική ήττα των λαϊκών της τάξεων. Το γεγονός πως αυτό περνά μέσα από την ατραπό του οιονεί προτεκτοράτου δεν είναι πάρα μια εξέλιξη που διευκολύνει τον τελικό στόχο, την εκμηδένιση των λαϊκών κατακτήσεων σε διεθνές επίπεδο
Τελικό συμπέρασμα: η σύγχρονη στρατηγική των πιο ισχυρών μονοπωλιακών μερίδων και ιμπεριαλιστικών κέντρων δεν είναι η εξαφάνιση των λιγότερων ανταγωνιστικών εθνικών σχηματισμών αλλά η χρησιμοποίηση των όσων γίνονται εκεί με τη μορφή της αλλαγής υποδείγματος για την απάντηση στην παγκόσμια οικονομική κρίση μέσω της εξάλειψης των φιλολαικών εκείνων στοιχείων που χαρακτήριζαν τη λειτουργία του μεταπολεμικού καπιταλιστικού κράτους.
Βιβλιογραφία
Agamben Giorgio, 2007, Κατάσταση Εξαίρεσης, Αθήνα: Πατάκης.
Κασιμάτης Γιώργος, 2010, Οι Συμφωνίες Δανεισμού της Ελλάδας με την ΕΕ και το ΔΝΤ, Αθήνα: Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, http://www.constitutionalism.gr/html/ent/817/ent.1817.asp, προσπέλαση στις 10/11/2012.
Κασιμάτης Γιώργος 2012, «Μια σκιαγραφία του άνομου καθεστώτος δανεισμού», Ποντίκι της 29/12 .
Κατρούγκαλος Γ, 2011, «Το Παρασύνταγμα του μνημονίου και ο άλλος δρόμος», Νομικό Βήμα τ. 59, http://greek-critical-legal.blogspot.gr/2011/05/2011.html, προσπέλαση στις 11/2/1014.
Κατρούγκαλος Γ. 2013, «Η Νομική έξοδος από την Κρίση», Ουτοπία τ. 102, σελ. 174- 180.
Κατρούγκαλος Γ, 2013β, «Μνημόνια, ατομικά δικαιώματα και δημοκρατία: η έκλειψη του Συντάγματος», Ουτοπία τ. 103, σελ. 7- 13.
Κοτζιάς Ν., 2013, Ελλάδα, αποικία Χρέους. Ευρωπαϊκή αυτοκρατορία & γερμανική πρωτοκαθεδρία, Αθήνα: Πατάκης.
Μαρκαντωνάτου Μαρία, 2012, «Το Κράτος της Δημοσιονομικής κρίσης και οι ρητορικές της έκτακτης ανάγκης, του οικονομικού πολέμου κα της υποχώρησης της κυριαρχίας», Θέσεις 118, http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1172&Itemid=29, προσπέλαση στις 7/11/2012.
Medjad Karim, χχ, “Legal and Economic Reform in Today’s Protectorates: Lessons from contradictions”, www2.jura.uni-hamburg.de/le/Medjad%20Paper.pdf, προσπέλαση στις 20/10/2006
Μπελαντής Δημήτρης, 2011, «Νομικές και Συνταγματικές όψεις των ‘νέων συμφωνιών’», Ουτοπία 97: 13- 16.
Μπελαντής Δημήτρης 2012α, http://www.rednotebook.gr/details.php?id=5068, προσπέλαση στις 16/2/2014.
Μπελαντής Δημήτρης, 2012β, Για το κοινοβουλευτικό κράτος έκτακτης ανάγκης και τη σχέση του με τη φασιστική απειλή (8 θέσεις και ένα ερώτημα προς συζήτηση), http://ektosgrammis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1777:--------------8------&catid=117:ektosylhs&Itemid=516, προσπέλαση στις 9/11/2012.
Μπελαντής Δ, 2013, «’Γιατί δεν πρόκειται να γίνει δικτατορία’: όψεις της σύγχρονης κοινοβουλευτικής κατάστασης ανάγκης και εξαίρεσης», http://www.iskra.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=14461:ektakth-anagkh-eksiresh&catid=81:kivernisi&Itemid=198, προσπέλαση στις 12/2/2014.
Πουλαντζάς Νίκος, 1984, Το Κράτος, η Εξουσία, ο Σοσιαλισμός, Αθήνα: Θεμέλιο.
Σακελλαρόπουλος Σ., 2007, «Σχετικά με τα νέα κράτη- προτεκτοράτα», Monthly Review τ. 26, σελ. 70- 79.
Σακελλαρόπουλος Σ./ Σωτήρης Π., 2005, «Ξαναγυρνώντας στον ιμπεριαλισμό. Μια παρέμβαση στις απόψεις των Panich και Gindin περί σχηματισμού της άτυπης αμερικανικής αυτοκρατορίας», Monthly Review τ. 26, σελ. 22- 38.
Σωτήρης Π., 2003, «Αυτοκρατορία νέο θεωρητικό υπόδειγμα ή αναπαραγωγή παλιών αντιφάσεων», Θέσεις τ. 85, http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=835&Itemid=29, προσπέλαση στις 14/2/2014.
Χρυσόγονος Κ., 2013, Η Καταστρατήγηση του Συντάγματος στην εποχή των μνημονίων, Αθήνα: Λιβάνης.
Zizek Slavoj, 2011, Πρώτα σαν τραγωδία και μετά σαν φάρσα, Αθήνα: Scripta.
1.Το πιο ενδιαφέρον είναι πως, πέρα από το ελληνικό σύνταγμα, παραβιάστηκαν και θεμελιώδεις αρχές και κανόνες του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου (Κασιμάτης 2010: 21). Ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 5 της σύμβασης Δανειακής Διευκόλυνσης η Ελλάδα παραιτήθηκε αμετάκλητα και χωρίς όρους από κάθε ασυλία που απολαμβάνει το ελληνικό κράτος και τα περιουσιακά του στοιχεία σε όλες τις νομικές διαδικασίες σε σχέση με τη Σύμβαση (Κασιμάτης 2010: 21-22). Με τον τρόπο αυτό παραβιάστηκε η θεμελιώδης αρχή του σεβασμού στην κυριαρχία του κράτους θέτοντας έτσι σε απευθείας αμφισβήτηση τα κυριαρχικά δικαιώματα και την ίδια την υπόσταση της χώρας (Κασιμάτης 2010: 25).
[2] Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Παναγιώτης Σωτήρης «Για παράδειγμα τι άλλο είναι η δουλεία στη νεώτερη εποχή παρά η προσπάθεια σε συνθήκες απουσίας «ελεύθερης» εργατικής δύναμης για την καπιταλιστική γεωργία να βρεθεί αυτή έστω και με τρόπο βίαιο. Αντίστοιχα οι μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες τι άλλο ήταν παρά προσπάθειες βίαιης επέκτασης καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και μορφών συσσώρευσης στα πλαίσια των απαιτήσεων διευρυμένης αναπαραγωγής του Ευρωπαϊκού κεφαλαίου» (Σωτήρης 2003)