Ενδιαφέρουσες απόψεις

Παντελής Μπάγκος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας

Δημήτρης Αναστασίου, Πανεπιστήμιο του Νότιου Ιλλινόις

Μια πρωταρχική παρατήρηση θα ήταν ότι εάν δεν υπήρχε η υπέρμετρη αστυνομική βία, ή εάν η κυβέρνηση δεν έφερνε προς ψήφιση αμφιλεγόμενα μέτρα που προκαλούν μαζικές κοινωνικές αντιδράσεις, θα εξέλιπαν και οι λόγοι για διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Ας αφήσουμε στην άκρη την παρατήρηση αυτή και ας δούμε σε τι πραγματικά αφορούσε η μελέτη που επικαλέστηκε ο πρωθυπουργός, αλλά και γιατί ήταν άκρως προβληματικός ο τρόπος παρουσίασής της.

Η έρευνα έχει τίτλο: “Spreading the Disease: Protest in Times of Pandemics” [1] δηλ. “Διασπείροντας την Ασθένεια: Διαμαρτυρία στα Χρόνια της Πανδημίας“, όπως σωστά την διάβασε στα αγγλικά ο πρωθυπουργός και την κρατούσε στα χέρια του ως πειστήριο των λεγόμενών του επί 45 περίπου δευτερόλεπτα μέχρι που τελικά την κατέθεσε στα Πρακτικά της Βουλής. Η μελέτη είναι των Martin Lange και Ole Monscheuer. Ο πρώτος συγγραφέας της μελέτης συνδέεται με το ZEW – Leibniz Centre for European Economic Research στο Μανχάιμ και ο δεύτερος συγγραφέας συνδέεται με το γνωστό γερμανικό Πανεπιστήμιο Huboldt. Η έκδοση όμως της μελέτης, που αποτελεί ένα Discussion Paper, είναι του ZEW και όχι του Πανεπιστημίου Huboldt. Είναι μια λεπτομέρεια θα πείτε, η οποία όμως δείχνει μια απροσεξία ή έλλειψη εμπειρίας στην ανάγνωση και στην κατανόηση ερευνητικών μελετών.

Από την πρώτη πρόταση της περίληψης της μελέτης αλλά και τις πρώτες παραγράφους της, κάποιος μεταπτυχιακός φοιτητής θα καταλάβαινε ότι η έρευνα, στην οποία σαφώς αναφέρθηκε ο πρωθυπουργός, αφορά στις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας από αρνητές του κορονοϊού που έγιναν τον Νοέμβριο του 2020 σε δύο μεγάλες πόλεις της Γερμανίας, το Βερολίνο και τη Λειψία. Η μελέτη εκτιμά ότι, μετά από τις διαδηλώσεις των αρνητών του κορονοϊού, αυξήθηκαν σημαντικά τα ποσοστά λοιμώξεων στις περιοχές προέλευσης των διαδηλωτών. Η μελέτη παρακολούθησε ιδιαίτερα το πως οι αρνητές διαδηλωτές μετακινήθηκαν με τα λεωφορεία και συνέκρινε την εξέλιξη των ποσοστών των λοιμώξεων σε περιοχές με, και χωρίς, τέτοια λεωφορεία μετά από αυτές τις δύο διαδηλώσεις μεγάλης κλίμακας. Οι επιπτώσεις ήταν πιο έντονες σε περιοχές όπου υπήρχαν στάσεις λεωφορείων. Οι περιοχές με υψηλότερη μετακίνηση με λεωφορεία στις διαδηλώσεις είδαν και υψηλότερες αυξήσεις σε λοιμώξεις COVID-19 μετά τις διαμαρτυρίες [1].

Στην εισαγωγή της επίμαχης μελέτης, οι ερευνητές Lange και Monscheuer  (2021, σελ. 3) διευκρίνισαν ότι “οι μεγάλες συγκεντρώσεις δεν συμβάλλουν αυτομάτως στην αύξηση των περιστατικών COVID-19, όπως δείχνουν οι Dave et al. (2020)” [2]. Αυτό θα έπρεπε να το είχε προσέξει ο Πρωθυπουργός εάν είχε ρίξει μια γρήγορη ματιά στο κείμενο της μελέτης.

Ας δούμε όμως το ζήτημα πιο σφαιρικά, επιχειρώντας εδώ μια συνολική ανασκόπηση των μελετών που έχουν εξετάσει μέχρι σήμερα τον αντίκτυπο που είχαν οι διαδηλώσεις και οι συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας στην εξάπλωση της COVID-19. Θα εστιάσουμε στις διαδηλώσεις των Black Lives Matter για τις οποίες υπάρχουν ερευνητικά δεδομένα και έχουν μελετηθεί αρκετά.

Τι ισχύει άραγε για τις διαδηλώσεις;

Μια επιδραστική και ενδελεχής μελέτη ήταν των Dave et al. (2020), οι οποίοι έκαναν μια αποτίμηση του αντίκτυπου των κινητοποιήσεων του κινήματος Black Lives Matter στην διάδοση της πανδημίας. Η εν λόγω μελέτη, ορόσημο στην συγκεκριμένη περιοχή έρευνας, αναφέρεται ρητώς στην μελέτη την οποία επικαλέστηκε ο Πρωθυπουργός και περιελάμβανε δεδομένα από 315 αμερικάνικες πόλεις με πληθυσμό πάνω από 100.000 κατοίκους. Συγκρίνοντας τις πόλεις στις οποίες έγιναν διαμαρτυρίες Black Lives Matter, από τις 25 Μαΐου, τη μέρα της δολοφονίας του Τζόρτζ Φλόιντ, μέχρι και τις 20 Ιουνίου 2020, με τις πόλεις στις οποίες δεν έγιναν κινητοποιήσεις, τα αποτελέσματα της έρευνας δεν έδειξαν καμία διαφορά στους ρυθμούς αύξησης της επιδημίας [2]. Οι συγγραφείς κατέληξαν ότι “δεν βρήκαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι διαδηλώσεις στις πόλεις προκάλεσαν αύξηση κρουσμάτων COVID-19 κατά τη διάρκεια των τριών εβδομάδων μετά την έναρξη των διαμαρτυριών.” (σελ. 3). Και μάλιστα συνέχισαν ακόμα πιο δηκτικά λέγοντας ότι “εμείς συμπεραίνουμε ότι οι προβλέψεις για ευρείες αρνητικές συνέπειες των διαδηλώσεων Black Lives Matter για τη δημόσια υγεία ήταν πολύ κοντόφθαλμες” (“far too narrowly conceived”, σελ. 3) [2]. Στα συμπεράσματά τους οι συγγραφείς σχολιάζουν “ενώ είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι διαμαρτυρίες προκάλεσαν μείωση της συμπεριφοράς κοινωνικής απόστασης μεταξύ των συμμετεχόντων στη διαμαρτυρία, καταδεικνύουμε ότι η επίδραση των διαμαρτυριών στη συμπεριφορά κοινωνικής απόστασης ολόκληρου του πληθυσμού που κατοικούσε σε κομητείες με μεγάλες αστικές διαδηλώσεις ήταν θετική” (σελ 24-25) [2]. Επιπλέον κάνουν μια σειρά υποθέσεις για τους μηχανισμούς κοινωνικής συμπεριφοράς που δείχνουν ότι “οι διαδηλώσεις και η καταπολέμηση της COVID-19 ήταν ευθυγραμμισμένες”, όπως οι ίδιοι λένε [2].

Μια μικρότερη μελέτη των Valentine et al. (2020) περιέκλειε δεδομένα από 8 μόλις αμερικάνικες πόλεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι στις 6 από τις 8 πόλεις υπήρξε μια στατιστικά σημαντική διαφορά στην αύξηση του επιδημικού κύματος [3]. Τα αποτελέσματα όμως βασίζονταν σε περιορισμένο δείγμα και η μεθοδολογία της έρευνας δεν ήταν ιδιαίτερα διαφανής.

Μια ακόμα μεγαλύτερη μελέτη παρουσιάστηκε τον Νοέμβριο του 2020 από τους Neyman και Dalsey (2020) με ευρήματα από μια ενδελεχή ανάλυση δεδομένων από 326 αμερικάνικες κομητείες (counties) στις οποίες έγιναν συνολικά 868 διαδηλώσεις με τη συμμετοχή 757.077 διαδηλωτών [4]. Όπως αναφέρουν οι ερευνητές, στις κομητείες αυτές ο κάθε επιπλέον διαδηλωτής είχε μη στατιστικά σημαντικό αντίκτυπο στην αύξηση των κρουσμάτων αλλά η συνολική αύξηση των κρουσμάτων φάνηκε να ήταν στατιστικά σημαντική. Η τιμή αυτής της αύξησης όμως ήταν πολύ μικρή. Οι ερευνητές ανέφεραν ότι κατά πάσα πιθανότητα ακόμα και αυτή η μικρή τιμή αύξησης οφειλόταν στο είδος της στατιστικής ανάλυσης που επιλέχθηκε και στο διαφορετικό μέγεθος του πληθυσμού του δείγματος το οποίο ήταν υπό σύγκριση, καθώς οι κομητείες στις οποίες έγιναν διαδηλώσεις ήταν υπερδιπλάσιες σε πληθυσμό από τις κομητείες στις οποίες δεν έγιναν διαδηλώσεις [4]. Κατά συνέπεια οι ίδιοι συγγραφείς δηλώνουν ότι “με ασφάλεια μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι διαδηλώσεις είχαν ασήμαντο κοινωνικό αποτέλεσμα” (σελ. 3).

Σε μια διαφορετικού τύπου μελέτη, οι Lazer et al. (2020) ανέλυσαν 37.325 απαντήσεις σε ερωτηματολόγια μιας μηνιαίας έρευνας για την COVID-19 που διενεργήθηκε σε 50 πολιτείες των ΗΠΑ, και αφορούσαν τις περιόδους 12-28/6/2020 και 10-26/7/2020. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι υπήρχε μια σαφής και στατιστικά σημαντική αρνητική συσχέτιση μεταξύ του ποσοστού του πληθυσμού μιας πολιτείας που ανέφερε συμμετοχή σε διαμαρτυρίες και των επακόλουθων κρουσμάτων COVID-19 στην πολιτεία. Δηλαδή, η αύξηση των κρουσμάτων COVID-19 ήταν πιο μικρή σε εκείνες τις πολιτείες στις οποίες υπήρξε μεγαλύτερη συμμετοχή σε διαμαρτυρίες. Σύμφωνα με τα δεδομένα της ίδιας μελέτης, τα άτομα που συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν υποστεί τις συνέπειες της πανδημίας, τόσο σε υγειονομικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Επίσης εμφάνιζαν μεγαλύτερα ποσοστά ευαισθητοποίησης για τις υγειονομικές και οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας. Τα δεδομένα έδειξαν ακόμα ότι άτομα σε πολιτείες με υψηλότερα επίπεδα διαμαρτυριών είχαν υψηλότερα επίπεδα συμμόρφωσης στο μέτρο της χρήσης της μάσκας [5].

Παρόμοια χαρακτηριστικά διαφάνηκαν και σε μια ποιοτική έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα από τους Cobbina et al. (2021). Σε αυτήν οι διαδηλωτές ήταν ενήμεροι για τους κινδύνους της πανδημίας, αποφάσισαν τη συμμετοχή τους στις κινητοποιήσεις σταθμίζοντας τους κινδύνους αυτούς, και λάμβαναν σε κάθε περίπτωση επιπλέον μέτρα ατομικής προστασίας και κοινωνικής αποστασιοποίησης [6].

Συμπερασματικά, ακόμη και μετά την ανασκόπηση των σχετικών ερευνών, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι οι διαδηλώσεις έχουν κυριολεκτικά μηδενικό κίνδυνο εξάπλωσης της πανδημίας. Κάθε κοινωνική δραστηριότητα ενέχει κίνδυνο σε κάποιο βαθμό. Η επιστήμη όμως προχωράει με συσσώρευση νέων δεδομένων και είναι ανοικτή για νέες έρευνες και νέα ευρήματα που εμπλουτίζουν το υπό μελέτη φαινόμενο. Σε κάθε σημείο, οι πολιτικές αποφάσεις για την πανδημία πρέπει να παίρνουν υπόψη τα καλύτερα και σωρευτικά ερευνητικά δεδομένα, όταν φυσικά τέτοια υπάρχουν. Αν και σε πολυπαραγοντικά ζητήματα μπορεί να ελλοχεύει το λάθος, αυτός είναι ένας δρόμος για πιο ορθές πολιτικές αποφάσεις. Στην περίπτωση των διαδηλώσεων, δεν έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα άλλα ερευνητικά δεδομένα που να είναι σε γνώση μας.

Στο σταυροδρόμι επιστήμης και πολιτικής

Τα μέχρι στιγμής λοιπόν ερευνητικά ευρήματα δείχνουν ότι οι διαδηλώσεις, όταν τηρούνται τα μέτρα ατομικής προστασίας, ενέχουν μικρό ή αμελητέο κίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Επίσης από την έρευνα γνωρίζουμε ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος εξάπλωσης του κορονοϊού εξακολουθεί να βρίσκεται στους εσωτερικούς χώρους, ειδικότερα σε χώρους που δεν αερίζονται σωστά και στους οποίους άνθρωποι αλληλεπιδρούν επί ώρα σε κοντινές αποστάσεις χωρίς να φοράνε μάσκες (εστιατόρια, χώροι αναψυχής, χώροι εργασίας, Μέσα Μαζικής Μεταφοράς κ.ά.)  [7-9]. Αυτό ακριβώς ανέφερε και η Ασημίνα Γκάγκα, συντονίστρια Διευθύντρια της 7ης Πνευμονολογικής κλινικής του νοσοκομείου Σωτηρία, πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας (ΚΕΣΥ), η οποία στο πρόσφατο παρελθόν διετέλεσε Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Πνευμονολογικής Εταιρείας (ERS) και υποψήφια βουλευτής Επικρατείας με τη Νέα Δημοκρατία στις τελευταίες εκλογές, όταν δήλωνε στις 11 Ιανουαρίου του 2021 στον τηλεοπτικό σταθμό ΣΚΑΙ: «Όταν έγινε η δίκη της Χρυσής Αυγής, μαζεύτηκαν πολλές χιλιάδες κόσμου έξω από τα δικαστήρια. Εμείς είχαμε τρομάξει στα νοσοκομεία, αλλά δεν το είδαμε ευτυχώς να μετατρέπεται σε κρούσματα το επόμενο 15ήμερο-20ήμερο στην Αθήνα. Ήταν γιατί ήταν εξωτερικός χώρος και πολλοί φορούσαν μάσκες. Αυτά που βλέπουμε εμείς στο νοσοκομείο είναι περισσότερο ανθρώπους που μαζευτήκανε 10 άτομα, τώρα τις μέρες των Χριστουγέννων, και από τα 10 άτομα, τα 7, τα 8 είναι θετικά. Αυτό το βλέπουμε» [10].

Επιπλέον οι Lange και Monscheuer, την έρευνα των οποίων επικαλέστηκε ο Πρωθυπουργός στη Βουλή, αναφέρουν ξεκάθαρα ότι “αυτές οι διαδηλώσεις –στις οποίες οι συμμετέχοντες συμμορφώθηκαν σε μεγάλο βαθμό με τις στρατηγικές περιορισμού– δεν έχουν καμία ή έχουν μονάχα οριακή επίδραση στα κρούσματα COVID-19” (σελ. 3). Κάτι που θα έπρεπε να είχε δει ο πρωθυπουργός όταν κατέθεσε την μελέτη τους στα Πρακτικά της Βουλής. Μάλιστα οι ίδιοι ερευνητές συνέχισαν ως εξής: “Αναλύοντας την επίδραση των πολιτικών διαμαρτυριών μεγάλης κλίμακας, όπου οι συμμετέχοντες παραβιάζουν εσκεμμένα τους υγειονομικούς κανόνες [αναφέρονται στους αρνητές του κορονοϊού], η μελέτη μας σχετίζεται άμεσα με την ισορροπία (trade–off) που υπάρχει όταν οι πολιτικές ελευθερίες βρίσκονται σε αντίθεση με τις πολιτικές δημόσιας υγείας. Το δικαίωμα των πολιτών να διαμαρτύρονται είναι ο ακρογωνιαίος λίθος των σύγχρονων δημοκρατιών.” (Lange και Monscheuer, 2021, σελ. 3) 

Απορίες

Συνοπτικά ένας καλόπιστος μελετητής των σχετικών επιστημονικών δημοσιεύσεων και ιδιαίτερα εκείνης στην οποία αναφέρθηκε ο Πρωθυπουργός, θα είχε τις εξής απορίες:

1. Από την μελέτη των Lange και Monscheuer την οποία επικαλέστηκε, δεν διάβασε τίποτα άλλο, παρά μόνο τον τίτλο ο Πρωθυπουργός;
2. Ή εάν διάβασε, δεν κατανόησε ούτε την Περίληψη ούτε και την Εισαγωγή της μελέτης; Αυτό όμως δεν θα απαιτούσε πάνω από 1 λεπτό για έναν καλό χρήστη της αγγλικής με μεταπτυχιακές σπουδές, όπως είναι ο πρωθυπουργός της χώρας. Δηλαδή τόσο διάστημα όσο περίπου ο ίδιος αφιέρωσε να επιχειρηματολογεί από το βήμα της Βουλής με άξονα την συγκεκριμένη μελέτη.
3. Ή λόγω μιας γνωστικής πλάνης που στις κοινωνικές επιστήμες λέγεται “μεροληψία επιβεβαίωσης” (confirmation bias), αγνόησε άθελά του κάθε σημείο της μελέτης που δεν συμφωνούσε με τις δικές του προκατασκευασμένες αντιλήψεις που είχε για το ζήτημα;
4. Ή όντως κατάλαβε πολύ καλά τι έλεγε το κείμενο, αλλά το προσπέρασε για να εντυπωσιάσει το ελληνικό κοινοβούλιο και τον ελληνικό λαό; Η τελευταία υπόθεση θα ήταν ίσως η πιο θλιβερή. Κατά την κρίση μας, θα ανέκυπτε ένα πολιτικό ζήτημα. Επειδή αυτή η περίπτωση ανήκει καθαρά στην πολιτική σφαίρα θα αποφύγουμε να την σχολιάσουμε παραπέρα. 

Βιβλιογραφικές Αναφορές

1. Lange M, Monscheuer O. Spreading the disease: Protest in times of pandemics. ZEW-Centre for European Economic Research Discussion Paper. 2021(21-009). https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3787921
2. Dave DM, Friedson AI, Matsuzawa K, Sabia JJ, Safford S. Black Lives Matter protests, social distancing, and COVID-19. National Bureau of Economic Research; 2020 Jun 18 https://www.nber.org/papers/w27408
3. Valentine R, Valentine D, Valentine JL. Relationship of George Floyd protests to increases in COVID-19 cases using event study methodology. Journal of Public Health. 2020 Dec;42(4):696-7. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7454741/
4. Neyman G, Dalsey W. Black Lives Matter protests and COVID-19 cases: relationship in two databases. Journal of public health (Oxford, England). 2020 Nov 20.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7717330
5. Lazer D, Santillana M, Perlis RH, Ognyanova K, Baum MA. State of the Nation: A 50-State COVID-19 Survey: Report# 8: Failing the Test: Waiting Times for COVID Diagnostic Tests Across the US. https://kateto.net/covid19/COVID19%20CONSORTIUM%20REPORT%2010%20PROTEST%20AUGUST%202020.pdf
6. Cobbina J, LaCourse A, Brooke EJ, Chaudhuri S. Protesting During a Pandemic: Narratives on Risk Taking and Motivation to Participating in the 2020 March on Washington. Crime & Delinquency. 2021 Mar 6:0011128721999333. https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/0011128721999333
7. Qian H, Miao T, Liu L, Zheng X, Luo D, Li Y. Indoor transmission of SARS‐CoV‐2. Indoor air. 2020 Jan 1. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/ina.12766
8. Morawska L, Cao J. Airborne transmission of SARS-CoV-2: The world should face the reality. Environment international. 2020 Jun 1;139:105730. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S016041202031254X
9. World Health Organization. Transmission of SARS-CoV-2: implications for infection prevention precautions: scientific brief, 09 July 2020. World Health Organization; 2020. https://www.who.int/news-room/commentaries/detail/transmission-of-sars-cov-2-implications-for-infection-prevention-precautions
10. Αταίριαστοι (ΣΚΑΙ) | Γκάγκα: Η επαφή χωρίς μάσκα είναι ο μεγάλος κίνδυνος | 11/01/2021 https://www.youtube.com/watch?v=4dsZsHFcw3c