Ενδιαφέρουσες απόψεις

Εχουμε μία γιγάντια αποθήκη με πυρομαχικά, γύρω της έχει πιάσει φωτιά κι εμείς πανηγυρίζουμε για το γεγονός ότι σε λίγο, με πολύ κόπο, θα κατορθώσουμε να ασφαλίσουμε μια μικρή γωνιά. Κάπως έτσι ηχούν οι υποσχέσεις της ΕΕ, των ΗΠΑ και της Βρετανίας ότι ως τα τέλη του καλοκαιριού θα έχει εμβολιαστεί το σύνολο του ενήλικου πληθυσμού τους. Θα είναι μια αξιοθαύμαστη προσπάθεια, ίσως τόσο αξιοθαύμαστη όσο μία τρύπα στο νερό. Με τα τωρινά δεδομένα, πολλές χώρες του κόσμου δεν πρόκειται να δουν εμβόλιο πριν το 2022 και οι εμβολιασμοί των κατοίκων τους, στην καλύτερη περίπτωση, δεν πρόκειται να ολοκληρωθούν ως το 2024.

Αυτό σημαίνει ότι ο κορωνοϊός έχει ακόμα τρία χρόνια περιθώριο να κυκλοφορεί και να μεταλλάσσεται, με κίνδυνο να επιστρέψει σε χειρότερη μορφή και να χτυπήσει την πόρτα όλων- συμπεριλαμβανομένων των εμβολιασμένων.

Τα ευρήματα στα τέστ αντισωμάτων που έγιναν σε 5.000 αιμοδότες σε πέντε επαρχίες της Νότιας Αφρικής είναι συγκλονιστικά: περίπου ένας στους δύο είχε μολυνθεί με κορωνοϊό. Κάπως έτσι, από την ανεξέλεγκτη διάδοση μεταξύ υγιούς νεανικού πληθυσμού ξεπήδησε η νοτιοαφρικανική μετάλλαξη, με αντίστοιχο τρόπο ξεπήδησε η βραζιλιάνικη μετάλλαξη και έτσι θα συνεχίσει να συμβαίνει, εκτός αν εμβολιαστεί το σύνολο του παγκόσμιου πληθυσμού το ταχύτερο δυνατό.

Σε αυτό το σημείο είθισται να υπενθυμίζουμε πόσο κολοσσιαία πρόκληση είναι ο εμβολιασμός 7 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, πόσο ελπιδοφόρο είναι το γεγονός ότι τα εμβόλια ανακαλύφθηκαν τόσο γρήγορα και άλλα τέτοια. Αυτό που δεν λέγεται είναι ότι έχουμε χάσει μια ολόκληρη πολύτιμη χρονιά με πολιτικές που δημιουργούν τεχνητή σπάνη.

Οι εταιρείες αρνούνται ότι οι ελλείψεις είναι τεχνητές, υποστηρίζοντας ότι κάνουν ό,τι είναι δυνατόν για να καλύψουν την τεράστια παγκόσμια ζήτηση. Ταυτόχρονα όμως πολεμούν όλους εκείνους τους μηχανισμούς που θα μπορούσαν να ρίξουν στην μάχη της παραγωγής του εμβολίου περισσότερα εργοστάσια σε περισσότερες χώρες, να αποκεντρώσουν την παραγωγή και να μειώσουν τις τιμές. Τέτοιοι μηχανισμοί υπάρχουν στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (η προσωρινή αναστολή της προστασίας διανοητικής ιδιοκτησίας για λόγους έκτακτης υγειονομικής ανάγκης, γνωστή ως TRIPS waiver, την οποία έχουν ζητήσει από τον Οκτώβριο η Ινδία και η Νότια Αφρική και θα ζητήσουν ξανά στην συνεδρίαση των αρχών Μαρτίου). Υπάρχουν επίσης εργαλεία στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (το νεοϊδρυθέν και ακόμα αναξιοποίητο αποθετήριο τεχνογνωσίας, ερευνητικών δεδομένων και πατεντών C-TAP, γνωστό ως πρωτοβουλία της Κόστα Ρίκα) και στο πλαίσιο του ΟΗΕ (το αποθετήριο πατεντών MPP που έχει ήδη σώσει εκατομμύρια ζωές καθιστώντας προσβάσιμες τις θεραπείες κατά του έιτζ). Και οι τρεις αυτές οδοί προϋποθέτουν την συνεργασία των εταιρειών, στην πρώτη περίπτωση για να επιτρέψουν στις υπάκουες κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης να άρουν το βέτο στον ΠΟΕ και στις άλλες δύο για να μοιραστούν την τεχνογνωσία τους. Τέλος, στο εθνικό δίκαιο πολλών χωρών -και της Ελλάδας- έχουν ενσωματωθεί ρήτρες υποχρεωτικής αδειοδότησης (compulsory licensing) η ενεργοποίηση των οποίων ίσως φαινόταν πιο χρήσιμη από την θλιβερή απόφαση των Βρυξελλών να εμποδίσουν τις εξαγωγές εμβολίων, που μόνο ως ένδειξη πανικού και αδυναμίας μπορεί να εκληφθεί.

Το ερώτημα βέβαια είναι αν υπάρχει στην πράξη η δυνατότητα να αυξηθεί η παραγωγή εμβολίων, ή αν τα εμπόδια είναι άλλης φύσης και δεν έχουν σχέση με τις πατέντες και την τεχνογνωσία. Οι εταιρείες υποστηρίζουν ότι οι συμφωνίες που κλείνουν μεταξύ τους για την αύξηση της παραγωγής (πχ οι Pfizer/BioNTech έκλεισαν συμφωνίες παραγωγής του εμβολίου τους σε εγκαταστάσεις της Novartis και της Sanofi, η AstraZeneca έχει δώσει άδεια σε εταιρείες στην Ινδία και την Νότια Κορέα, η Curevac συμφώνησε με την Bayer κτλ) είναι ό,τι καλύτερο μπορεί να γίνει, αφού, έτσι κι αλλιώς, η παρασκευή εμβολίων είναι δύσκολη υπόθεση για λίγους, σε αντίθεση με την πολύ απλούστερη παρασκευή γενόσημων φαρμάκων. Η απάντηση είναι ότι γραμμές παραγωγής εμβολίων μπορούν να δημιουργηθούν, ή να τροποποιηθούν, αν μεταφερθεί η τεχνογνωσία και επενδυθούν τα απαιτούμενα ποσά. Από τις συμφωνίες μεταξύ εταιρειών που έχουν ήδη κλείσει φαίνεται ότι η διαδικασία δεν απαιτεί παραπάνω από έξι μήνες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα εμβόλια mRNA, τα οποία μπορούν να παραχθούν και από εταιρείες χωρίς προηγούμενη εμπειρία στην παρασκευή εμβολίων, αν κρίνει κανείς από την συμφωνία της Moderna με την ελβετική Lonza.

Όπως θα ήταν απολύτως αδύνατο να φθάσουμε στα τουλάχιστον τέσσερα εμβόλια αποδεδειγμένης αποτελεσματικότητας μέσα σε ένα χρόνο αν δεν προϋπήρχαν δημόσια ερευνητικά δεδομένα και αν δεν είχαν δοθεί με αστραπιαία ταχύτητα πακτωλοί δημόσιας χρηματοδότησης έτσι είναι αδύνατο να περιμένουμε ότι μπορεί να παραχθούν εγκαίρως αρκετά εμβόλια για όλο τον πλανήτη, χωρίς σοβαρή και οργανωμένη παρέμβαση των κρατών για την αναδιάταξη της παραγωγής. Οι συμφωνίες μεταξύ μεγάλων εταιρειών που προαναφέραμε είναι ένας τρόπος να κρατήσουν οι ίδιες τον έλεγχο της διαδικασίας αυτής, χωρίς να αφήσουν παράθυρα για ανάδυση ανταγωνιστών, που θα παρασκευάζουν και θα διαθέτουν εμβόλια σε χαμηλότερες τιμές. Ταυτόχρονα όμως οι συμφωνίες μεταξύ των φαρμακοβιομηχανιών περιορίζονται κατά βάση στην Ευρώπη, ενώ, στην απελπιστική κατάσταση που βρίσκονται τα πράγματα σήμερα, ο στόχος θα έπρεπε να είναι η ενεργοποίηση παραγωγικών δυνάμεων σε όλο τον πλανήτη. Την ώρα που η Ινδία, η Νοτια Αφρική και άλλες χώρες ζητούν τον τρόπο να παράγουν μόνες τους τα εμβόλια που χρειάζονται, οι εταιρείες απαντούν ότι ήδη υφίσταται ενας παγκόσμιος μηχανισμός για την προμήθεια εμβολίων ο Covax, μόνο που του λείπουν κάτι δεκάδες δισεκατομμύρια σε χρηματοδότηση. Όταν με το καλό τα βρει, θα αγοράσει τα δυτικά εμβόλια και θα τα στείλει στις χώρες που έχουν ανάγκη ενώ εν τω μεταξύ οι εταιρείες θα κάνουν και μερικές δωρεές (της τάξης των 40 εκατομμυρίων εμβολίων από την Pfizer, ενώ χρειάζονται δυο δισεκατομμύρια) για να μην κατηγορηθούν για αναλγησία.

Για τις εταιρείες η υπόθεση είναι πολύ κρίσιμη, γιατί αν χάσουν την μονοπωλιακή εκμετάλλευση θα χάσουν ένα μέρος των μελλοντικών κερδών από τα εμβόλια για τον κορωνοϊό και για τις μεταλλάξεις του (τα δισεκατομμύρια που κέρδισαν τον τελευταίο χρόνο είναι μόνο η αρχή). Επίσης, θα απεμπολήσουν το πλεονέκτημά αποκλειστικής χρήσης της τεχνολογίας αιχμής mRNA, που μπορεί να έχει και άλλες κερδοφόρες εφαρμογές για άλλους ιούς.

Αλλά το χειρότερο από την σκοπιά των εταιρειών, αν υποχωρήσουν, είναι ότι μπορεί να μην υπάρχει επιστροφή. Ηδη, οι πιέσεις οδήγησαν στην δημοσιοποίηση τριών συμβάσεων προαγοράς και συμβολαίων προμήθειας ανάμεσα στην AstraZeneca, την Curevac, την Sanofi και την ΕΕ αλλάζοντας τους όρους της μυστικότητας, που ως τώρα δρούσαν προς το συμφέρον τους. Το επιχείρημα ότι η μονοπωλιακή εκμετάλλευση είναι ευλογία γιατί λειτουργεί ως κίνητρο δεν μπορεί να επιβιώσει για πολύ σε συνθήκες πανδημίας, εγκαινιάζοντας μια εποχή ανοικτών δεδομένων και ανοικτής επιστήμης.

Εν τω μεταξύ, η δημοσιοποίηση των συμβάσεων της ΕΕ με τις φαρμακοβιομηχανίες αποδυναμώνει και το τελευταίο επιχείρημα των εταιρειών, ότι δηλαδή δήθεν δικαιούνται την μονοπωλιακή εκμετάλλευση γιατί ανέλαβαν το επιχειρηματικό ρίσκο. Απ ότι φαίνεται, οι κυβερνήσεις όχι μόνο συγχρηματοδότησαν την έρευνα, τις κλινικές δοκιμές και τις γραμμές παραγωγής των εμβολίων, αλλά αναλαμβάνουν και να απαλλάξουν σε σημαντικό βαθμό τις εταιρείες από την νομική ευθύνη, αν κάτι πάει στραβά.

Το τι έχουν πάρει τα κράτη ως αντάλλαγμα, είναι προφανές. Το για πόσο αυτή η κατάσταση πραγμάτων θα γίνεται ανεκτή από τους πολίτες είναι λιγότερο σαφές.