Παρεμβάσεις

Η κοινωνική γεωγραφία των εκλογών του 2015

του Σπύρου Σακελλαρόπουλου

 

1. Εισαγωγή

Στη διάρκεια του 2015 είχαμε την πραγματοποίηση τριών πανεθνικού χαρακτήρα εκλογικών αναμετρήσεων που η κάθε μία έχει από μόνη της ιδιαίτερη σημασία για τις πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.  Έχοντας παρέλθει ένα μικρό χρονικό διάστημα που μας επιτρέπει να δούμε με απόσταση αυτές τις εξελίξεις θα επιχειρήσουμε   με το συγκεκριμένο άρθρο όχι τόσο την εξαγωγή αμιγώς πολιτικών συμπερασμάτων αλλά την ανάδειξη των διαφορών στην κοινωνική γεωγραφία της ψήφου και μέσω αυτής την ερμηνεία ορισμένων πλευρών του εκλογικού αποτελέσματος.

Για να μπορέσουμε όμως να έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα των ταξικών μετατοπίσεων είναι αναγκαίο να αναφερθούμε πρώτα στις εκλογικές διαδικασίες των Ευρωεκλογών του 2014 χρησιμοποιώντας τις ως «βάση» σύγκρισης με τις μετέπειτα εκλογικές αναμετρήσεις.  

 

2.Οι μετατοπίσεις μεταξύ Εθνικών εκλογών του Ιουνίου 2012 και των Ευρωεκλογών του 2014

Στις ευρωεκλογές του 2014 ο Σύριζα αναδεικνύεται, για πρώτη φορά στην ιστορία του, σε πρώτο κόμμα με ποσοστό 26,6%, αλλά το γεγονός αυτό δεν μπορεί να αποκρύψει το επίσης υπαρκτό γεγονός πως παρατηρείται μια τάση περιορισμού της  εμβέλειάς του στα κατεξοχήν  λαϊκά στρώματα και ενίσχυσης της δημοφιλίας του στα μικροαστικά στρώματα. Πράγματι σε μια σειρά κοινωνικές κατηγορίες υφίσταται αξιοσημείωτες απώλειες σε σχέση με τις εκλογές του Ιουνίου του 2012: στις νεώτερες ηλικίες, στους άνεργους, στους φοιτητές, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα. Έτσι σύμφωνα με τα στοιχεία της Public Issue (Mavris 2012; Μαυρής 2014) η επιρροή του στις ηλικίες 18-24 ετών μειώνεται από το 37% στο 29,3%, στις 25- 34 από το 33% στο 26,6%, στις 35-44 από το 32% στο 27,5%, στις 45-54 από το 34% στο 31%.Αντίθετα στις μεγαλύτερες ηλικίες εμφανίζει υπαρκτή άνοδο: Στην ηλικιακή κατηγορία 55-64 η επιρροή του αυξάνεται από το  27% στο 29,9% ενώ στους άνω των 65 χρονών από  το 13% πηγαίνει στο 18,4%. Στους άνεργους από 37% μειώνεται στο 30,9%, στους φοιτητές/ σπουδαστές από 39% μειώνεται στο 28,4%, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα από 34% περιορίζεται στο 29,5%. Αντίθετα εμφανίζει αύξηση στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα από 33% στο 40,3%, στους συνταξιούχους από το 18% στο 21,3% και στις νοικοκυρές από το 23% στο 28,5%. Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν αν εξεταστεί το γεωγραφικό κριτήριο της ψήφου. Ο Σύριζα στις αστικές περιοχές σημειώνει οριακή άνοδο (από 13% στο 13,8%), στις ανώτερες μεσοαστικές οριακή πτώση (από 27,6% σε 27,1%), στις μεσοαστικές υπαρκτή πτώση (από 32,2% σε 30,2%)  και στις εργατικές σημαντική πτώση (από 37,5% σε 33,8%%)  Τα πιο αναλυτικά στοιχεία που δίνει η Vprc (Βερναρδάκης 2014) δείχνουν απώλειες και στο σκληρό πυρήνα της εργατικής τάξης (κατώτερο προσωπικό γραφείου, ανειδίκευτη εργασία, ειδικευμένη εργασία, ελαστική απασχόληση), όπου ο Σύριζα από 32,5% υποχωρεί ελαφριά στο 31%. Το συμπέρασμα είναι πως ενώ στις εθνικές εκλογές του Ιουνίου του 2012 στο Σύριζα υπεραντιπροσωπεύονται τα λαϊκά στρώματα και οι νεολαίστικες κοινωνικές κατηγορίες, στις Ευρωεκλογές του 2014 παρατηρείται μια σαφής τάση μείωσης αυτής της υπεραντιπροσώπευσης και αντίθετης ενίσχυσης της παρουσίας των μικροαστικών και συντηρητικών στρωμάτων. Διαφορετικά ειπωμένο ο Σύριζα τείνειμ από πλευράς εκλογικού ακροατηρίουμ περισσότερο προς ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα σε σχέση με το λαϊκό – νεολαίστικο κόμμα του 2012.          

Μετριασμένη αλλά υπαρκτή ενίσχυση γνώρισαν η Χρυσή Αυγή, το ΚΚΕ και το Λάος, αντίθετα με το Σύριζα, σε λαϊκές κατηγορίες. Συγκεκριμένα η ΧΑ σε γεωγραφική επίπεδο παρουσιάζει άνοδο στις εργατικές περιοχές (από 8,9% σε 10,6%), στην ηλικία 18-24 (από 13% σε 18%), στους σπουδαστές/ φοιτητές (από 7% στο 18%)  και μια οριακή αύξηση στους άνεργους (από 12% σε 12,9%). Το ΚΚΕ αυξάνει τη δύναμή του στους άνεργους στο 8,2% (από 4%) ενώ σε γεωγραφικό επίπεδο εμφανίζει σημαντική άνοδο στις εργατικές περιοχές (από 6,8% σε 9,6%).  Το Λάος είχε καλά αποτελέσματα στους άνεργους (3,5%) και σε όσους τα βγάζουν πέρα με δυσκολία (3,5%).

Κατά συνέπεια το συμπέρασμα για  τις εκλογές του 2014 είναι πως σημειώθηκε μια μετατόπιση, συνολικά κι όχι ευθύγραμμα, προς την άκρα και φασιστική δεξιά και προς την κομμουνιστική αριστερά (θα είχε ενδιαφέρον αν υπήρχαν τα σχετικά στοιχεία για να βλέπαμε αν και η Ανταρσύα, που το εθνικό ποσοστό της ανέβηκε από 0,33% σε 0,72%  παρουσίαζε επίσης εισροές από λαϊκές κοινωνικές κατηγορίες). 

 

3.Από τις ευρωεκλογές του 2014 στις εθνικές εκλογές του Ιανουαρίου του 2015

Η νίκη του Σύριζα στις εκλογές του Γενάρη του 2015 με 36,3%, σε επίπεδο εκλογικής γεωγραφίας τροποποίησε μεν, αλλά ελαφρά, την τάση που εμφανίστηκε στις ευρωεκλογές του 2014. Αναμφίβολα το κόμμα του Α. Τσίπρα  συγκέντρωσε τη ψήφο μεγάλου τμήματος των λαϊκών στρωμάτων. Ωστόσο δεν κατέστη εφικτό να έχει σαφή στοιχεία υπεραντιπροσώπευσης στο βαθμό που είχε το 2012. Για να τα πούμε διαφορετικά τον Ιανουάριο του 2015 ο Σύριζα έχει περισσότερο λαϊκό ακροατήριο απ’ ότι τον Μάιο του 2014 αλλά πιο περιορισμένο  λαϊκό ακροατήριο σε σύγκριση με τον Ιούνιο του 2012. Έτσι σε επίπεδο ηλικιών παρουσιάζει μια πτώση της δυναμικής στους νεώτερους ψηφοφόρους. Μπορεί σε όσους είναι από 18 μέχρι 24 ετών να έρχεται πρώτο κόμμα με 38,7% [1]αλλά το ποσοστό αυτό δείχνει υπεραντιπροσώπευση μόλις 6,6% σε σχέση με τον εθνικό του μέσο όρο τη στιγμή που στην  ίδια ηλικιακή κατηγορία  το 2012 υπεραντιπροωπευόταν κατά 37,5%. Αντίστοιχα, το ίδιο συμβαίνει και στις ηλικίες των ψηφοφόρων από 25 μέχρι 34 ετών και από 35 μέχρι 44 ετών όπου επίσης αναδεικνύεται σε πρώτο κόμμα με 31,7% και 39% αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης μεταξύ 2012 και 2015  μειώνεται στην πρώτη κατηγορία από 22,7% σε -12,7% (δηλαδή υπάρχει υποαντιπροσώπευση εδώ) και στη δεύτερη από 19% σε 3,6%. Το ίδιο συμβαίνει και στους φοιτητές όπου μπορεί να να λαμβάνει το επιβλητικό 42,3% αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης περιορίζεται από το 45% στο 16,5%. Το συμπέρασμα είναι πως ο Σύριζα συνεχίζει μεν να αποτελεί το πολιτικό φορέα των νέων ανθρώπων αλλά η παρουσία τους αυξάνεται σε μικρότερο βαθμό σε σχέση με άλλες ηλικιακές κατηγορίες.  Σε επίπεδο λαϊκών τάξεων στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα ο Σύριζα παίρνει 39,5% και στους άνεργους 44,3% αλλά ο βαθμός υπεραντιπροσώπευσης πέφτει στη μία κατηγορία από 26,4% σε 2,,2% και στη δεύτερη από σε 37,5% σε 22%, Η μόνη εξαίρεση παρουσιάζεται στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα όπου ο Σύριζα λαμβάνει 44,3% με τον δείκτη υπεραντιπροσώπευσης να μένει σχεδόν ίδιος: από 22,7% σε 22,9%         

Το ενδιαφέρον είναι πως ψηφοφόροι που προέρχονται από τα λαϊκά στρώματα και τη νεολαία και δεν ψήφισαν Σύριζα δεν κατευθύνθηκαν προς κάποιο συγκεκριμένο κόμμα αλλά διαχύθηκαν σε διάφορους εκλογικούς σχηματισμούς. Έτσι η Νέα Δημοκρατία στους νέους από 18 μέχρι 24 ετών αυξάνει την επιρροή της από το 11% στο 21,9%, στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα από 19% σε 22,9%, στους φοιτητές από 12% σε 19,5%, στους άνεργους από 17% σε 24%. Η ΧΑ αυξάνει την επιρροή της στους δημόσιους υπάλληλους από 6% σε 8,8%. Το ΚΚΕ στις ηλικίες 25-34 πηγαίνει από το 4% στο 9,7%.

Αυτή η μείωση της συμμετοχής νέων ανθρώπων και λαϊκών στρωμάτων στους ψηφοφόρους του Σύριζα συνδέεται με το γεγονός  της ισχυρής παρουσίας αστικών και μικροαστικών στρωμάτων που σε μικρό βαθμό υπολείπεται του εθνικού του ποσοστού, πράγμα που σαφώς δεν ίσχυε το 2012. Έτσι  στην κατηγορία εργοδότες επιχειρηματίες παίρνει 26,8%, στην κατηγορία εργοδότες/ αυτοαπασχολούμενοι 34,9%, στους ελεύθερους επαγγελματίες 32,9%[2], στους συνταξιούχους 31,6% (από 18%) και στις νοικοκυρές 35,3%  (από 23%). Κατά συνέπεια οι εθνικές εκλογές του Γενάρη του ΄15, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες του Ιουνίου του ’12, επιβεβαίωσαν μια άνοδο της παρουσίας των αστικών και μικροαστικών στρωμάτων στο εκλογικό ακροατήριο του Σύριζα και μείωση της βαρύτητας των λαϊκών και νεολαιίστικων στρωμάτων.   

 

4.Το ταξικό πρόσημο του Δημοψηφίσματος

Αν οι πρώτες εκλογές του 2015 έδειξαν μια υπαρκτή αλλά πιο περιοεισμένη σε σχέση με τα 2012 ταξικότητα του ακροατηρίου του Σύριζα, η εκλογική γεωγραφία του δημοψηφίσματος του 2015 θα δείξει μια σαφή ταξική πόλωση, πράγμα μας βοηθά στο να κατανοήσουμε όψεις των συσχετισμών που θα διαμορφωθούν στη συνέχεια στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015. Έτσι το «όχι» στο δημοψήφισμα έχει πρόσημο α) νεανικό: οι νέοι μεταξύ 18 και 24 ετών ψήφισαν κατά 85% όχι[3], και οι νέοι μεταξύ 25 και 34 ετών κατά 72,3% ενώ οι φοιτητές κατά 85,2%. Αντίθετα οι μεταξύ 55 και 64 ετών ψήφισαν όχι κατά 59,4% οι άνω των 65 μόλις κατά 44,9% και οι συνταξιούχοι κατά 48%.  β) κοινωνικά ταξικό : Οι εργοδότες/ αυτοαπασχολούμενοι τάχθηκαν υπέρ του όχι κατά 57,7%, οι εργοδότες επιχειρηματίες κατά 56,7%  και οι ελεύθεροι επαγγελματίες κατά 49,9%. Αντίθετα υπέρ του όχι ψήφισαν οι άνεργοι κατά 72,9%, οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα κατά 71,3% και οι μισθωτοί του δημόσιου τομέα κατά 70,9% γ) γεωγραφικά πολωμένο: το ναι στην Εκάλη έλαβε 84,6%, στην Κηφισιά 64,6%, στη Φιλοθέη 81,6% και στο Π. Ψυχικό 78%. Αντίθετα το όχι πήρε 70,3% στο Περιστέρι, 75% στη Δραπετσώνα, 72,5% στη Νίκαια και 76,6% στο Πέραμα.

 

5.Τα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά της ψήφου στις εκλογές του Σεπτεμβρίου    

Οι εκλογές του Σεπτεμβρίου χαρακτηρίστηκαν από μια  συνέχιση της τάσης αύξησης του μ.ο ηλικίας των  ψηφοφόρων του Σύριζα. Έτσι σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες ο Σύριζα παρουσίασε μείωση του ποσοστού του, με την εξαίρεση της κλίμακας 25-34 ετών, όπου η προϋπάρχουσα πτώση αντισταθμίστηκε με αποτέλεσμα να μην υπάρχει διαφορά από το εθνικό ποσοστό, και των πάνω των 65 ετών  όπου εμφάνισε άνοδο 1,5%[4]. Ταυτόχρονα παρουσίασε αύξηση στους συνταξιούχους κατά 1,9% και μείωση στους φοιτητές κατά 4,4%. Κατά συνέπεια συνεχίστηκε η τάση της ηλικιακής «γήρανσης» των ψηφοφόρων του Σύριζα. Tο θέμα είναι πως αυτή η τάση συνυπήρξε με την τάση από-αστικοποιήσής του και (επανα)αστικοποίησης της ΝΔ: Μπορεί ο Σύριζα να παρουσίασε απώλειες στα λαϊκά στρώματα αλλά αυτές ήταν περιορισμένες: -4,9% στους μισθωτούς του δημόσιου τομέα, -3,1% στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα, -4,5% στους άνεργους, ενώ εμφάνισε άνοδο 2% στους ελεύθερους επαγγελματίες. Αντίθετα οι απώλειες στα αστικά στρώματα και μερίδες μικροαστικών στρωμάτων ήταν  ευρύτατες: -9,6% στους εργοδότες /επιχειρηματίες (όπου συνολικά πήρε 17,2%), -6,8% στους εργοδότες / αυτοαπασχολούμενους (με συνολικό ποσοστό 28,1%) -13,4% στους επαγγελματίες- βιοτέχνες (με 23,3% συνολικά)  Το μόνο τμήμα ενός δυνάμει λαϊκού μπλοκ όπου ο Σύριζα παρουσίασε μεγάλη πτώση της επιρροής του ήταν οι αγρότες (-14,0%). Από τη άλλη η ΝΔ, παρότι ο εθνικός της μ.ο κινήθηκε στα επίπεδα του Ιανουαρίου (+0,3%) σημείωσε σημαντική ενίσχυση στα αστικά και μικροαστικά στρώματα: + 47,2% (!) στους εργοδότες επιχειρηματίες (με το εντυπωσιακό 68,7% στο σύνολο αυτής της κατηγορίας), +7,7% στους εργοδότες/ αυτοαπασχολούμενους, + 5,3% στους επαγγελματίες βιοτέχνες,  +6,4% στους ελεύθερους επαγγελματίες. Από την άλλη στα λαϊκά στρώματα έχει απώλειες -3,2% στους μισθωτούς του ιδιωτικού τομέα (έτσι μόλις που φτάνουν στο 15,9% του συνόλου), αλλά θα πρέπει να σημειωθεί πως τόσο στην περίπτωση των αγροτών σημείωσε σημαντική άνοδο +12,3% (και 39% στο σύνολο) όσο και σε αυτή την ανέργων: +4,7%  (19,4% στο σύνολο).

Συμπερασματικά, οι εκλογές του Σεπτεμβρίου φανέρωσαν μια σημαντική τάση απώλειας αστικών, μικροαστικών και αγροτικών στρωμάτων από πλευράς του Σύριζα και μια σαφώς μικρότερη τάση απώλειας εργατικών στρωμάτων ενώ αυξήθηκε ο μο ηλικίας των ψηφοφόρων του. Αντίθετα η ΝΔ επανασυσπείρωσε τα αστικά και τα μικροαστικά στρώματα ενώ ενισχύθηκε στα αγροτικά στρώματα και στους ανέργους.   

 

6.Συμπέρασμα

Από τα παραπάνω προκύπτουν τρία βασικά συμπεράσματα που σχετίζονται με αυτά καθ’ αυτά τα αποτελέσματα και ένα που έχει πιο δυναμικό χαρακτήρα και συνδέεται με τιςεξελίξεις που ακολούθησαν.

Το πρώτο συμπέρασμα είναι πως ο Σύριζα μέσα στο διάστημα 2012- 2015 σημείωσε μια αύξηση του ηλικιακού μέσου όρου των ψηφοφόρων του έχοντας απώλειες στο ριζοσπαστικό χώρο της νεολαίας και κέρδη στους συνταξιούχους. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την εντυπωσιακή εκτίναξη της επιρροής του στις νοικοκυρές (από 23% το 2012 σε 43% τον Σεπτέμβρη του ’15) τον έκανε να αποκτήσει ένα σαφώς πιο συντηρητικό ακροατήριο. Από εκεί και πέρα χωρίς ποτέ ο Σύριζα να πάψει να αποτελεί τον κατεξοχήν υποδοχέα των λαϊκών στρωμάτων, εξέφρασε, με αυξομειώσεις την αντιπροσώπευση ορισμένων αστικών και μικροαστικών στρωμάτων. Η τελευταία τάση περιορίστηκε στις εκλογές του Σεπτεμβρίου προς όφελος της Νέας Δημοκρατίας,  πράγμα που σε σημαντικό βαθμό οφείλεται στο σοκ που δημιούργησε η δυναμική του δημοψηφίσματος αλλά και οι έλεγχοι κεφαλαίων.

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι πως η άμβλυνση του ριζοσπαστικού λόγου του Σύριζα που σημειώθηκε μεταξύ 2012 και 2015 όχι μόνο συνέβαλε στην προσέλκυση πιο συντηρητικών ψηφοφόρων αλλά έπαιξε ρόλο στην περαιτέρω συντηρητικοποίηση του προγράμματος και των πρακτικών του

Το τρίτο συμπέρασμα έχει να κάνει όχι με αυτό που φαίνεται αλλά με αυτό που δε φαίνεται: ο Σύριζα πήρε 320000 ψήφους λιγότερες σε αυτές τις εκλογές. Η εκτίμησή μας είναι πως αυτή η αποχή προέρχεται κυρίως από λαϊκά στρώματα δεδομένου ότι στο Κερατσίνι- Δραπετσώνα πήγε από το 32,5% στο 43,5%, στη Νίκαια από το 37% στο 46,9%, στο Αιγάλεω από το 32% στο 41%, στην Αγ. Βαρβάρα από το 29,5% στο 42,2%. στους Αγίους Ανάργυρους- Καματερό από το 26% στο 38,7%. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ξεπέρασε κατά πολύ το 6,6% του εθνικού μέσου όρου παρότι πρόκειται για περιοχές της Αττικής όπου δεν υπάρχουν ετεροδημότες. Η τόσο μεγάλη αύξηση της αποχής στις εργατικές αυτές περιοχές, αλλά και η γενικότερη αύξησή της, οφείλεται αφενός στη απογοήτευση των λαϊκών στρωμάτων από την προσχώρηση και του Σύριζα στο μνημονιακό στρατόπεδο αλλά και από την απουσία εμφάνισης πειστικού εναλλακτικού προγράμματος εξουσίας διατυπωμένου από ένα αριστερό φορέα. Ζητήματα δηλαδή στα οποία δεν κατόρθωσε να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις η Ριζοσπαστική αριστερά και η ΛΑΕ και που το εκλογικό αποτέλεσμα  τα έθεσε ως βασική προτεραιότητα.

Το τέταρτο συμπέρασμα λαμβανομένων υπόψη των μετέπειτα εξελίξεων αναδεικνύει την πολιτική σημασία που είχε η αποχή αλλά και η ψυχολογία της ψήφου προς το Σύριζα ως «το μη χείρον βέλτιστον». Ενώ έχουν περάσει δεκάδες σφόδρα αντιλαϊκά μέτρα  οι κινηματικές αντιδράσεις είναι πολύ υποτονικές ενώ οι υπάρχουσες δημοσκοπήσεις φανερώνουν μια μετατόπιση του πολιτικού σκηνικού προς τα δεξιά  αντανακλώντας την παρουσία μιας λαϊκής παθητικοποίησης.  Το αντίδοτο σε αυτό δεν μπορεί να είναι ούτε η μεμψιμοιρία ούτε η επιστροφή σε μια βερμπαλιστική πλειοδοσία αλλά αφενός η κατεύθυνση προς νέες μορφές λαϊκών κινητοποιήσεων (όπως πχ ήταν οι Πλατείες το 2011) και αφετέρου η εμβάθυνση στις βασικές κατευθύνσεις της προγραμματικής διεξόδου από τη σημερινή λαίλαπα.

 

Αναφορές

Βερναρδάκης Χ., 2014, «Ευρωεκλογές 2014. Οι βασικές διαιρετικές τομές του εκλογικού σώματος», http://rednotebook.gr/2014/05/evroekloges-vasikes diairetikes-eklogikou-swmatos, 

Mavris Yiannis, 2012, “Greece’s austerity election”, New Left Review no 75, pp 95- 107.

Μαυρής Γ., 2014, «Η ακτινογραφία της ψήφου των Ευρωεκλογών», http://www.mavris.gr/4110/aktinografia-tis-psifou,