Ενδιαφέρουσες απόψεις

Η απόφαση της Γαλλίας και της Βρετανίας – κατά κύριο λόγο – να ξεφορτωθούν τον επί δεκαετίες ισχυρό άνδρα της χώρας Μουαμάρ Καντάφι υλοποιήθηκε με τις Ηνωμένες Πολιτείες «να ηγούνται από πίσω» («leading from behind»), όπως ήταν η φράση που φέρεται να είχε χρησιμοποιήσει ο τότε αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα.

Η «συμμαχία των προθύμων» που δημιουργήθηκε αξιοποίησε τις υποδομές του ΝΑΤΟ και η Ελλάδα συνέδραμε, μαζί με άλλα κράτη, μέσω βάσεων στο έδαφός της για τις αεροπορικές επιδρομές των «προθύμων». Ελάχιστοι θα μπορούσαν να φανταστούν τότε όσα θα επακολουθούσαν και, κυρίως, ότι η Ελλάδα θα βρισκόταν σήμερα αντιμέτωπη α) με την αμφισβήτηση των δικαιωμάτων της επί θαλασσίων ζωνών από την Τουρκία στην Κεντρική Μεσόγειο, β) με το ενδεχόμενο ανάπτυξης μιας τουρκικής βάσης στην ίδια περιοχή, αλλά και γ) με την εμφάνιση μιας «δεύτερης Συρίας» ακόμη εγγύτερα στα σύνορά της.

 

Η εμπλοκή πολλών και μεγάλων παικτών

 

Αυτή τη στιγμή η Λιβύη αποτελεί ένα «αποτυχημένο κράτος» στην καρδιά της Μεσογείου. Σύμφωνα δε με τον πολύ εύστοχο τίτλο του Ταρέκ Μεγκεριζί, αναλυτή του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων (ECFR), σήμερα διεξάγεται εκεί ένας «παγκόσμιος εμφύλιος πόλεμος» (global civil war), στον οποίο έχουν, με τον δικό τους τρόπο, εμπλακεί όλοι οι μεγάλοι παίκτες της διεθνούς πολιτικής. Και σε αυτούς, είτε αρέσει σε ορισμένους στην Ελλάδα είτε όχι, συμπεριλαμβάνεται η Τουρκία, που αναμένεται να δώσει δυναμικό «παρών» στη Διάσκεψη του Βερολίνου για τη Λιβύη που προγραμματίζεται να πραγματοποιηθεί εντός του Ιανουαρίου και θεωρείται κομβική για την επίτευξη λύσης στο λιβυκό ζήτημα.

Η βορειοαφρικανική χώρα αποτελεί ένα πολεμικό θέατρο στο οποίο πρωταγωνιστούν ισλαμιστές διαφόρων αποχρώσεων, πρώην στελέχη του καθεστώτος Καντάφι, με πρώτο και καλύτερο τον Χαλίφα Χάφταρ, καθώς και κράτη όπως η Ιταλία, η Γαλλία, η Ρωσία, η Τουρκία, η Αίγυπτος, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) και το Κατάρ που συνδράμουν, ανάλογα με τα συμφέροντά τους, τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές: την GNA υπό τον ισλαμιστή πρωθυπουργό Φαγέζ αλ Σαράζ και τον Λιβυκό Εθνικό Στρατό (Libyan National Army – LNA) υπό τον στρατάρχη Χάφταρ, άνθρωπο που, σημειωτέον, κατέχει την αμερικανική υπηκοότητα και θεωρείται προστατευόμενος της CIA, έχοντας ζήσει επί δεκαετία στη Βόρεια Βιρτζίνια.

 

Η Αγκυρα και το… παζάρι με τα όπλα

 

Αυτή τη στιγμή η Αγκυρα και ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εμφανίζονται ως οι βασικοί υποστηρικτές της κυβέρνησης Σαράζ που εδρεύει στην Τρίπολη. Η υπογραφή του δεύτερου Μνημονίου Συναντίληψης για τη συνεργασία σε στρατιωτικά ζητήματα και στην ασφάλεια, που κυρώθηκε από την τουρκική Εθνοσυνέλευση πριν από περίπου μία εβδομάδα, προβλέπει στο Αρθρο 4 μια πολύ βαθιά και εκτενή συνεργασία μεταξύ των δύο πλευρών. Με την πλευρά Χάφταρ να έχει δηλώσει ότι επίκειται νέα επίθεση για την κατάληψη της Τρίπολης, η πλευρά Σαράζ ζητεί ήδη από την Αγκυρα την αποστολή αρμάτων μάχης και άλλου πολεμικού υλικού.

Οι διαμαρτυρίες περί παραβιάσεων του εμπάργκο όπλων του ΟΗΕ από την Αγκυρα, όπως παρουσιάστηκαν σε πρόσφατη έκθεση των Ηνωμένων Εθνών, προκαλούν θυμηδία όταν πλέον «όλα επιτρέπονται» και όταν μεγάλες δυτικές χώρες ή κράτη-μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας αρνήθηκαν να παράσχουν στοιχεία για πιθανή δική τους εμπλοκή. Ο ίδιος ο πρόεδρος της Αιγύπτου Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι δήλωσε πριν από λίγες ημέρες ότι προτίθεται να στείλει άρματα μάχης στον LNA.

Ενδεικτικό της υποκρισίας είναι ότι τον περασμένο Ιούνιο εντοπίστηκαν στα χέρια των δυνάμεων του Χαλίφα Χάφταρ τέσσερις υπερσύγχρονοι αμερικανικοί αντιαρματικοί πύραυλοι Javelin, κόστους 170.000 δολαρίων έκαστος. Οι πύραυλοι αυτοί πωλούνται μόνο σε συμμαχικές χώρες και κατόπιν έρευνας που πραγματοποιήθηκε αποδείχθηκε ότι το συγκεκριμένο υλικό είχε αγοραστεί από τη Γαλλία το 2010. Γάλλοι αξιωματούχοι είχαν αρνηθεί ότι το Παρίσι είχε δώσει τους πυραύλους αυτούς στον LNA, αλλά δεν πρέπει επίσης να αγνοηθεί ότι γαλλικές ειδικές δυνάμεις είχαν αναπτυχθεί στην Ανατολική Λιβύη – με σκοπό την καταπολέμηση ισλαμικών τρομοκρατικών οργανώσεων στην ευρύτερη περιοχή του Σαχέλ – και τρεις άνδρες τους είχαν σκοτωθεί εκεί το 2016.

 

Το «ισλαμικό μωσαϊκό» και οι εξτρεμιστές

 

Η Τουρκία έχει αναπτύξει στενότατες σχέσεις με ισλαμικά στοιχεία στη Λιβύη, η πλειοψηφία των οποίων στηρίζει τον Σαράζ. Αλλωστε, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του κ. Ερντογάν διατηρεί άριστες επαφές με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους που εξακολουθούν να αποτελούν πολύ υπολογίσιμη δύναμη στη Λιβύη, στην οποία είναι παρόντες από το 1949. Μετά την πτώση Καντάφι ίδρυσαν μάλιστα το Κόμμα Δικαιοσύνης και Οικοδόμησης (JCP), ενώ απολαμβάνουν τη στήριξη του Αλί αλ Σαλαμπί, του κληρικού με την πλέον ισχυρότερη επιρροή στη Λιβύη. Μέσω του Αλί αλ Σαλαμπί οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι έχουν επίσης αναπτύξει στενές σχέσεις με το Κατάρ. Ο σύνδεσμος λίβυων ισλαμιστών με το Κατάρ και την Τουρκία δεν σταματά εδώ.

Πέραν των Αδελφών Μουσουλμάνων, υπάρχει, σύμφωνα με τις αναλύσεις της Λίζα Ουατανάμπε για το Κέντρο Σπουδών Ασφαλείας (CSS) της Ζυρίχης, και το Λιβυκό Ισλαμικό Μέτωπο Αλλαγής (LIMC), διάδοχο σχήμα του Λιβυκού Ισλαμικού Μάχιμου Μετώπου (LIFG). Πρόκειται για μια μυστική εξτρεμιστική οργάνωση, ιδρυθείσα τη δεκαετία του 1980. Κομβικό πρόσωπο στη σημερινή της εκδοχή είναι ο Αμπντέλ Χακίμ Μπελχάτζ· ο ίδιος και πολλοί συνοδοιπόροι του είχαν αναπτύξει στενούς δεσμούς με την Αλ Κάιντα όταν, εκδιωχθέντες από τον Καντάφι, κατέφυγαν στο Αφγανιστάν για να πολεμήσουν τους Σοβιετικούς.

Οι υπόγειες διαδρομές όμως δεν έχουν τέλος. Ο Μπελχάτζ διατηρεί επίσης σχέσεις με το Κατάρ και η ένοπλη ομάδα της οποίας ηγείτο φέρεται να έλαβε εκπαίδευση από τις καταρινές ειδικές δυνάμεις. Σημειώνεται ότι ο Ισμαήλ αλ Σαλαμπί, αδελφός του προαναφερθέντος κληρικού που κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 2011 βρισκόταν στην Ντόχα, είναι συνεργάτης του Μπελχάτζ και φέρεται να διατηρεί στενότατες επαφές με τις καταρινές μυστικές υπηρεσίες.

Παράλληλα, ο Μπελχάτζ προσέγγισε ήδη από το 2013 το ΑΚΡ, ζητώντας καταφύγιο στην Τουρκία, ενώ κατά ορισμένους αιτήθηκε βοήθεια ώστε να ξεπλύνει χρήματα από τις λεηλασίες που ακολούθησαν την πτώση του Καντάφι. Κάτι τέτοιο είναι φυσικά δύσκολο να αποδειχθεί, αλλά ο Μπελχάτζ εμφανίζεται να μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ Λιβύης και Τουρκίας, όπου διατηρεί αξιοσημείωτες επενδύσεις σε ακίνητα και χρηματοοικονομικά στοιχεία.

 

Τα στρατόπεδα και το «διπλό παιχνίδι»

 

Η σημερινή κατάσταση στη Λιβύη είναι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης που ξέσπασε το 2014 εξαιτίας των διαφωνιών μεταξύ των ισλαμικών κομμάτων και των υπόλοιπων ανταρτών που ανέτρεψαν τον Μουαμάρ Καντάφι. Η εκλογή, το 2012, του μεταβατικού Γενικού Εθνικού Κογκρέσου (GNC) με σκοπό τη θέσπιση νέου Συντάγματος δεν ευοδώθηκε. Οι εκλογές που διεξήχθησαν το 2014 μέσα σε κλίμα βίας οδήγησαν στην επικράτηση των μη ισλαμικών κομμάτων και των συμμάχων τους. Τα μέλη του νέου Κοινοβουλίου κατέφυγαν στην Ανατολική Λιβύη και συντάχθηκαν με τον Χάφταρ. Από την άλλη πλευρά, οι ισλαμιστές δεν αναγνώρισαν το εκλογικό αποτέλεσμα και το GNC συνέχισε να συνεδριάζει στην Τρίπολη. Τον Σεπτέμβριο του 2014, ο πρώην ειδικός απεσταλμένος του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ, ο Μπερναντίνο Λεόν, ξεκίνησε συνομιλίες με σκοπό τη γεφύρωση των διαφορών και τον Δεκέμβριο του 2015 υπεγράφη η Λιβυκή Πολιτική Συμφωνία (LPA) στο Σκιράτ του Μαρόκου. Αυτή προέβλεπε μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας και την αναγνώριση ότι η Εθνοσυνέλευση που προέκυψε από τις εκλογές του 2014 θα ήταν η μοναδική στη χώρα. Ωστόσο, η Εθνοσυνέλευση δεν ενέκρινε τη LPA και το σχέδιο ναυάγησε.

 

Ποιοι στηρίζουν ποιους

 

Η αδυναμία εξεύρεσης ενός ενδολιβυκού συμβιβασμού τροφοδότησε – αν προηγουμένως δεν τροφοδοτήθηκε εντέχνως – τη βαθιά ανάμειξη ξένων δυνάμεων. Είναι εκπληκτικό πόσο το σημερινό σκηνικό στη Λιβύη ομοιάζει με αυτό της Συρίας και το «διπλό παιχνίδι» είναι ο κανόνας. Επισήμως, η Τουρκία και το Κατάρ στηρίζουν τον Σαράζ, η Αίγυπτος, τα ΗΑΕ και η Ιορδανία τον Χάφταρ. Η Αγκυρα, που με την πτώση του Καντάφι είδε να χάνει συμβόλαια ύψους 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ιδιαίτερα στον κατασκευαστικό τομέα, εκμεταλλεύτηκε τις σχέσεις της με τα προαναφερθέντα ισλαμικά δίκτυα, διατηρεί πρεσβεία στην Τρίπολη και προξενείο στη Μισράτα και συνδράμει αποφασιστικά τον Σαράζ με όπλα. Το δε Κατάρ κινείται πιο παρασκηνιακά, προσφέροντας χρήματα. Η δε Ιταλία είχε λάβει, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, ξεκάθαρα θέση στο πλευρό της GNA του Φαγέζ αλ-Σαράζ με βασικό σκοπό τον έλεγχο των προσφυγικών ροών. Εσχάτως φαίνεται να μετακινείται.

Ανεπισήμως η Γαλλία έχει εμπλακεί ενεργά στο πλευρό του Χάφταρ, παρά τις δημόσιες διαψεύσεις. Σύμφωνα με πληροφορίες, η γαλλική Total έλαβε πρόσφατα νέες άδειες έρευνας και εξόρυξης πετρελαίου σε χερσαίες περιοχές στην Ανατολική Λιβύη, που κατά ορισμένες πληροφορίες ανήκαν προηγουμένως στον ιταλικό κολοσσό Eni. Δεν πρέπει να λησμονείται ότι ακόμη και σήμερα η Λιβύη παραμένει μια χώρα με τεράστια πετρελαϊκά αποθέματα και εν μέσω αβυσσαλέου εμφυλίου πολέμου παράγει 1,3 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου ημερησίως! Το έπαθλο για τον τελικό νικητή θα είναι μεγάλο. Το 2017 ο Εμανουέλ Μακρόν προσπάθησε να γεφυρώσει τις διαφορές Σαράζ – Χάφταρ χωρίς αποτέλεσμα. Το Παρίσι έχει τα μάτια του στραμμένα στις ισλαμικές εξτρεμιστικές οργανώσεις σε Νίγηρα, Τσαντ και Μάλι και θεωρεί ότι αν ο Χάφταρ επικρατήσει θα μπορέσει να τις ελέγξει.

 

Η παρουσία της Μόσχας

 

Ολοένα αυξανόμενη είναι και η παρουσία της Μόσχας στη βορειοαφρικανική χώρα, που πάντως αποφεύγει να βάλει «όλα τα αβγά στο ίδιο καλάθι». Στηρίζει τον Χάφταρ, σε σημείο που να βοηθά στην εκτύπωση των χαρτονομισμάτων της Ανατολικής Λιβύης και να έχει στήσει αεροπορική βάση στη Δυτική Αίγυπτο για την παροχή τεχνικής βοήθειας και συντήρησης στρατιωτικού εξοπλισμού. Εσχάτως έχει καταστεί σαφές ότι στηρίζει πιο δυναμικά τον στρατάρχη μέσω μισθοφόρων της εταιρείας Wagner τού έχοντος στενούς δεσμούς με το Κρεμλίνο Γεβγκένι Πριγκόζιν, ενώ, σύμφωνα με ρεπορτάζ του αμερικανικού Τύπου, τον έχει προμηθεύσει ακόμη και με αεροσκάφη «Sukhoi». Ωστόσο, σε μια κίνηση-κλειδί τον περασμένο Δεκέμβριο, δύο ρωσικές πετρελαϊκές εταιρείες υπέγραψαν συμβόλαια με την Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου (NOC) της Λιβύης που ελέγχεται από τον Σαράζ. Πρόκειται για την Tatneft, που θα προχωρήσει σε έρευνες στη λεκάνη Γκανταμές, η οποία συνορεύει με αμφισβητούμενες περιοχές που ελέγχουν τόσο η GNA όσο και ο LNA, και τη Wintershall, θυγατρική της Gazprom με έδρα τη Γερμανία, που θα δραστηριοποιηθεί, σε κοινοπραξία με τη NOC, στη λεκάνη της Σύρτης (βρίσκεται υπό τον έλεγχο της GNA).

 

Αλισβερίσι τύπου Συρίας

 

Αυτό που δεν είναι σαφές είναι με ποιον τρόπο θα επηρεαστούν οι σχέσεις Μόσχας – Αγκυρας από την εμπλοκή τους στη Λιβύη. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν συζήτησαν τηλεφωνικά επί του θέματος και σύμφωνα με πληροφορίες τούρκοι αξιωματούχοι θα μεταβούν στη Μόσχα για συνομιλίες. Υπάρχει περίπτωση να δούμε και στη Λιβύη μια ρωσοτουρκική συνεννόηση τύπου Συρίας; Ουδείς θα έπρεπε να το αποκλείσει, καθώς οι δύο χώρες μπορούν να επιδοθούν σε αλισβερίσι βάζοντας κι άλλα ζητήματα στο τραπέζι, π.χ. την κατάσταση στο Ιντλιμπ της Συρίας. Πολλά θα κριθούν από το αν η Αγκυρα θα στείλει και στρατεύματα στη Λιβύη. Αλλωστε, δεν θα πρόκειται κατά τα φαινόμενα για επίσημες τουρκικές δυνάμεις. Η Τουρκία έχει τις δικές της ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες, όπως την περιώνυμη SADAT που έχει δράσει ευρέως και στη Συρία τα τελευταία χρόνια.

 

Ο ρόλος Αιγύπτου και ΗΑΕ

 

Το καθεστώς Σίσι στην Αίγυπτο φοβάται τον ισλαμικό εξτρεμισμό και στηρίζει τον Χάφταρ όλο και πιο ανοιχτά. Ο αιγύπτιος πρόεδρος φέρεται να ήταν αυτός που έπεισε τον Ντόναλντ Τραμπ να τηλεφωνήσει στον στρατάρχη τον περασμένο Απρίλιο, σε μια κίνηση που φάνηκε να τοποθετεί τους Αμερικανούς στο πλευρό του. Ισχυρότατη στρατιωτική στήριξη προσφέρουν τα ΗΑΕ, που έχουν κατασκευάσει εγκαταστάσεις στην αεροπορική βάση Αλ Χαντίμ (εντός Λιβύης) για να επιχειρούν αεροσκάφη F-16 και Rafale, καθώς και κινεζικά drones Wing Loong, έχουν προσλάβει και αμερικανική ιδιωτική στρατιωτική εταιρεία προς στήριξη του Χάφταρ (οι πληροφορίες λένε ότι ο επικεφαλής της είναι ο Ερικ Πρινς, ιδρυτής της διαβόητης Blackwater και σήμερα φερόμενος ως μυστικοσύμβουλος του προέδρου Τραμπ), ενώ μάλλον έχουν προσφέρει και ρωσικά συστήματα αεράμυνας Pantsir-S1 στον στρατάρχη.

 

Οι άγνωστοι «Μαντκαλιστές» και ο παράγων «Τουρκολίβυοι»

 

Ισως το λιγότερο γνωστό κομμάτι του «ισλαμικού μωσαϊκού» στη Λιβύη να είναι οι επονομαζόμενοι «Μαντκαλιστές» (Madkhalis). Πρόκειται για μια υπερσυντηρητική σαλαφική ομάδα που αποτελείται από οπαδούς του σαουδάραβα σεΐχη Ραμπί μπιν Χαντί αλ Μαντκάλι, τους οποίους ο Καντάφι είχε προσκαλέσει στη Λιβύη τη δεκαετία του 1990, σε μια τακτική «διαίρει και βασίλευε» έναντι των Αδελφών Μουσουλμάνων και του LIMC/LIFG. Οι «Μαντκαλιστές» κατάφεραν να διεισδύσουν στις υπηρεσίες ασφαλείας, ενώ μετά την πτώση του Καντάφι απέκτησαν πρόσβαση τόσο στην «ισλαμική» κυβέρνηση Σαράζ και στον συνασπισμό της «Λιβυκής Αυγής» (που περιλαμβάνει τις ισλαμικές ένοπλες ομάδες), όσο και σε αυτόν της «Λιβυκής Αξιοπρέπειας» που συντάσσεται με τον στρατάρχη Χάφταρ. Ισως η ισχυρότερη ένοπλη ομάδα που ελέγχεται από τους «Μαντκαλιστές» να είναι η Ειδική Ομάδα Αποτροπής RADA, που υπάγεται στο υπουργείο Εσωτερικών και ελέγχει το αεροδρόμιο Μιτίγκα (χρησιμοποιείται για τη μεταφορά των τουρκικών drones Bayraktar TB2). Ο επικεφαλής της είναι ο Αμπντέλ Ραούφ Καρά που εδρεύει στην Τρίπολη. Κάπου εδώ όμως αρχίζουν οι ενδιαφέρουσες συμπτώσεις.

Ο Καρά είναι τουρκικής καταγωγής και προέρχεται από τη Μισράτα, μια πόλη η οποία θεωρείται προπύργιο των επονομαζόμενων Τουρκολίβυων, δηλαδή των απογόνων των Οθωμανών που, όπως έχει περιγράψει αναλυτικά ο Φεχίμ Ταστεκίν στην ιστοσελίδα Al Monitor τον περασμένο Αύγουστο, είχαν εγκατασταθεί στη Λιβύη επί τρεις αιώνες μετά την κατάκτηση της χώρας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1551. Υπενθυμίζεται επίσης ότι οι Τουρκολίβυοι είχαν πρωτοστατήσει στις μάχες εναντίον της εισβολής της Ιταλίας στη Λιβύη το 1911. Οταν οι Οθωμανοί αποχώρησαν από τη Λιβύη, ορισμένοι Τουρκολίβυοι μετανάστευσαν στην Τουρκία και οι ντόπιοι τους ονόμασαν Λίβυους Αραβες. Το 2011, πάντως, ιδρύθηκε στη Σμύρνη η Ενωση Τούρκων με Λιβυκές Ρίζες. Αν και «Μαντκαλιστής», άρα θεωρητικά επηρεαζόμενος από τους Σαουδάραβες, ο Καρά δεν στηρίζει τον Χάφταρ. Συνεργάζεται αντίθετα με τον υπουργό Εσωτερικών Φάτι Μπασάγκα, που επίσης κατάγεται από τη Μισράτα, θεωρείται ο άνθρωπος των Αδελφών Μουσουλμάνων στην κυβέρνηση της Τρίπολης και διατηρεί στενότατους δεσμούς με την Αγκυρα. Αυτός ήταν άλλωστε που έσπευσε στην Τουρκία μετά την επίθεση που εξαπέλυσε τον περασμένο Απρίλιο ο Χάφταρ εναντίον της Τρίπολης, ζητώντας στρατιωτική βοήθεια. Δεν πρέπει φυσικά να λησμονείται ότι και ο Φαγέζ αλ-Σαράζ είναι τουρκικής καταγωγής.

Αυτό που εντυπωσιάζει όμως είναι ότι οι «Μαντκαλιστές» διαθέτουν επιρροή τόσο στη Δυτική όσο και στην Ανατολική Λιβύη. Ελέγχουν αρκετά τεμένη στο ανατολικό τμήμα της χώρας, ενώ η ώσμωσή τους με ένοπλα τμήματα του LNA δεν είναι διόλου αμελητέα. Και βέβαια, η κυβέρνηση Σαράζ τους έχει ανάγκη για την επιβίωσή της. Σε μια μελλοντική Λιβύη, οι «Μαντκαλιστές» θα μπορούσαν να αναδειχθούν στην ισχυρότερη ομάδα εντός των σωμάτων ασφαλείας και του στρατού.